Bahsi edilen reform hareketi, esas olarak belirli
İslamî tarikatların ve hareketlerin yaydıkları fikirlerin bir sonucu olarak
ortaya çıktı. Protestanlık gibi ticareti teşvik eden bu hareket, (Max Weber’in
yorumladığı biçimiyle) dünyevî çileciliği İslam’a kattı ve ticaret sahasındaki
başarıyı Allah’a hizmetle denkleştirdi. Belirli İslamî tarikatların yaydıkları
bu fikirler, İslamî ideallerle dindar Müslümanların maddî çıkarlarının
örtüştüğüne dair bir söylemin oluşmasına katkı sundu. Örneğin tasavvufa ait
eski bir görüş anlamında, ibadetle Allah’a teslimiyete, takvaya odaklanan
dindar Müslümanların en alt düzeye çekilmiş maddî arzularını sembolize eden
“bir hırka bir lokma” tabiri, Nakşibendiliğin İstanbul merkezli kolu
İskenderpaşa Cemaati’nce “bir hırka bir Mazda”ya dönüştürüldü. Eski anlayışa
yapılan bu ek, teknolojiye kavuşma arzusu ve maddî servet konusunda oluşan yeni
istekleri ifade ediyordu. Yavuz’un aktardığı kadarıyla [Yavuz 2005: s. 192],
İskenderpaşa Cemaati lideri Kotku şunu söylemekteydi:
“Teknolojiyi
iyi idrak eden Müslümanlar bu sayede kaderlerini biçimlendiriyorlar. Bu şu
anlayıştan kaynaklanıyor: eğer Türk Müslümanlar orta sınıfa dâhil olurlarsa o
vakit devleti ve toplumu içeriden yeniden biçimlendirme gücüne de sahip olacaklar.”[4]
Maddî isteklerin ve bu isteklerin dinî ağlarca
ciddi bir kitleye kavuşmasının oynadığı önemli rolün gerekçeleri burada
aranmalı.
Ahlâkî kapitalist ekonomi bağlamında
geliştirdikleri analizin kilit unsurunu homo
Islamicus olarak tanımlayan tarikatlar ve onların her yanı sarmış olan
ağları, dindar Müslüman işadamlarının maddî çıkarlarının savunulması noktasında
meşru bir zemin meydana getirdiler. Bu türden bir düşünsel temeli attıktan
sonra söz konusu ağlar, hem ekonomik hem de politik yüzeylerde, statükoya
meydan okumaya dönük bir gayret içerisine girerek, önceden kıyıya köşeye
atılmış işadamlarının çıkarlarının meşrulaşmasına hizmet ettiler.
En büyük işadamı ağı, Müstakil Sanayiciler ve
İşadamları Derneği (MÜSİAD). Ülke genelinde faal olan bu işveren örgütü,
politik İslam’la, bilhassa Erbakan’ın Millî Görüş’ü ile sıkı bağlara sahip bir
yapı olarak biliniyor. Dernek, devlet-işveren ilişkileri ile iş dünyasında
TÜSİAD’ın sahip olduğu hegemonyayı kırma hedefiyle, Müslüman işadamlarının
dışlandığı iddiası üzerinden kuruldu.[Buğra 1999]
MÜSİAD, ahlâkî ve dinî değerleriyle çelişsin ya da
çelişmesin, kârı çoğaltma hedefi güden bireyle alakalı fikirler geliştiriyor.
Yirminci yüzyılın ortalarında ortaya çıkan İslamî ekonominin analiz birimini
oluşturan Homo Islamicus, aradaki
farka işaret ediyor. Yani Homo Economicus’un
bireyinden farklı bir bireyden dem vuran Homo
Islamicus, rasyonel ve seküler varlığın sınırlarını aşan, maneviyata sahip
bireyin ahlâkının ana farklılık olduğunu söylüyor.[5] Ekonomik ideoloji ve
çıkarları için meşru bir zemin sağlama gayreti dâhilinde İslamî işveren ağları,
söylemlerini Muhammed’in hayatına dayandırıyorlar ve O’nun Medine’nin “mükemmel
bir biçimde” işleyen pazarında iş yapan bir tüccar olduğunu söylüyorlar.
Buradan da gerekli ahlâkî değerlere sahip aktörler arasında varolan azami güven
ile asgari devlet müdahalesinin Homo
Islamicus’un ana özellikleri olduğu çıkarımında bulunuluyor. MÜSİAD’ın
desteklediği, dünyevî faaliyetleri kutsallaştıran söyleme göre:
“Ticaret
ibadetin bir parçasıdır. O, aynı zamanda Allah’a teslim olmayı ifade eder.
Müslüman bir işadamı, manevî bir hedef doğrultusunda kâr eder ve bu türden bir
manevî hedefe ulaştığı için Allah tarafından ödüllendirilir. Homo Islamicus onun zenginliğini
artırır, zira günün sonunda o zenginlik İslam medeniyetinin yeniden dirilmesine
hizmet edecektir.”[6]
İdeal Müslüman işadamına dair bir prototip olarak Homo Islamicus, kapitalizm konusunda Homo Economicus’a benzer. O da özel
teşebbüsü ve piyasa kapitalizmini destekler ama bunu Hz. Muhammed’in örnekliği
üzerinden gerekçelendirir.[7] Homo
Islamicus Homo Economicus’tan
“ahlâkî kapitalist ekonomi” bünyesinde yaşama niyeti üzerinden ayrışır. Oysa bu
“ahlâkî kapitalist ekonomi”, bulanık, neyi ifade ettiği belli olmayan bir
kavramdır. Türkiye’de Müslüman işadamlarının önerdikleri bu türden bir ahlâk,
adil bir gelir dağılımı veya toplumsal refah fikrinden neşet etmiş bir ahlâk
değildir. Esasında burada hâkim olan fikir, “iyi Müslümanlar, bu türden
araçlara ihtiyaç duymazlar, çünkü İslam ahlâkı, bu türden sorunları
kendiliğinden çözecektir” anlayışına dayanmaktadır.[8] Burada asıl çarpıcı
olansa, neoliberalizmle İslamî ekonomi anlayışını bir araya getiren bir söyleme
başvurulmasıdır. Neoliberalizm gibi İslamî ekonomi de asgari devlet talep eder
ve devletin sosyal yardım görevlerinden arınması gerektiğini söyler. Bu söyleme
göre:
“Allah’tan
korkan dindar işverenler, çalışanların bakımını üstlenirler, bunun karşılığında
işçiler de çalıştıkça Allah’a hizmet ettiklerini ve yaptıkları işin takvanın
bir parçası olduğunu bilerek büyük bir coşkuyla çalışırlar. İşçi de işveren de
‘İslam’a hizmet’ denilen aynı hedef için çalıştıklarını bilirler.”[9]
Esasında bu türden söylemler, neoliberalizmin
geliştirdiği, hâkim söylemlerce önerilen yönleri bir biçimde içermekte, İslamî
ekonomi anlayışının neoliberalizmle nasıl örtüştüğünü ortaya koymaktadır.
Örneğin eski MÜSİAD başkanı, serbest piyasayı ve asgari devleti şu şekilde izah
etmektedir:
“Adam
Smith’in görünmez eli, Medine pazarına ana niteliğini veren unsurdu. Hz.
Muhammed, fiyatları belirleyenin Allah olduğunu söylüyordu.”[10]
Ayşe Buğra’nın [Buğra 1999] da ifade ettiği
biçimiyle, MÜSİAD’ın ekonomiyle ilgili görüşleri, bilhassa emek-sermaye
ilişkilerinde sendikaların çöpe atılması ve piyasaların tüm dizginlerinden
kurtulması meselesine odaklandığı, dindar işadamlarındaki ahlâkî değerlerin tüm
muhtemel çatışmaları sulh yoluyla çözüme kavuşturacağını, dolayısıyla işçi
sendikalarının “gereksiz” olduğunu söylediği noktada neoliberal modele
yakınlaşmaktadır.
Fakat bence “ahlâk” kelimesi, bu işadamlarının
kapitalist ekonomiyle alakalı, farklı olduğu iddia edilen görüşlerini
vasıflandırmak için kullanılıyor ama esasen mânâ düzeyinde herhangi bir
derinliğe sahip değil. Gelgelelim bu kavram, çıkarları peşinde koşup duranlara
meşru bir zemin sağlıyor, öte yandan da işçilere gerekli hakların bahşedilmemesi
için bir kılıf sunuyor.
Dindar işadamların sıklıkla bahsedilen “ahlâkî”
görevlerinden biri de hayır hasenat. Temelde bu, ahlâkî görevlerin ifa edildiği
saha. Böylesi bir önerme, sonuçta hayır kurumlarının sosyal yardım kurumlarını
ikame etmesini öngörüyor aslında. Dolayısıyla kanaatimce birçok Müslüman
işveren ağı, neoliberalizmi ona ait söylemleri ve uygulamaları içselleştirmek
suretiyle, İslamîleştiriyor ayrıca neoliberalizmle İslamî ilkeler arasında
uygunluk olduğunu iddia ediyor. Bu türden ağlar, sosyal yardım görevlerinden arındırılmış
asgari devleti meşrulaştırıyorlar, buradan da hayır kurumlarının devlete ait
sosyal yardım kurumlarının yerini alması gerektiğini söylüyorlar, buna bağlı
olarak da işçi ile işveren arasındaki ilişkilerin “ahlâk” üzerine kurulmasını
vaaz ederek, işçi haklarının İslamî ilkeler uyarınca yürürlükten kaldırılmasını
talep ediyorlar. Toplamda tüm bu yaklaşımlar, Türkiye’deki Müslüman işveren
ağlarının dünyada hâkim olan ana eğilimlerle uyumlu hareket ettiğini ve
neoliberal sapmayı yoğun bir biçimde içselleştirdiğini ortaya koyuyor.
Türkiye’deki bazı Müslüman işveren ağları, faizi
veya tefeciliği meşru kabul ediyorlar oysa bu iki husus, dindar Müslümanlar
için yasaklı.[11] Bu noktada İslam medeniyetinin dirilişi gibi dinî hedeflere
ulaşmak için faiz “meşru” görülüyor veya esasta faizden farklı olmayan, sadece
farklı bir isme sahip bulunan, İslamî ekonomiye ait kimi finans araçlarına
başvurulması caiz görülüyor (Kuran 1993). Müşterileri sadece bir avuç kişi veya
şirketle sınırlı olması sebebiyle Türkiye piyasasında İslamî finans
kurumlarının yaygın olarak kullanılmadığını belirtmek gerek. [Buğra 1999: s.
29]
Türkiye’deki bu düşünsel değişim son otuz yıl
içerisinde yaşandı. Değişimin ana unsuru, tüm Anadolu’da bilhassa dindar ve
muhafazakâr olarak bilinen Konya ve Kayseri gibi şehirlerde girişimcilerin
ortaya çıkmasıydı. Bu türden girişimlerin gözü dışarıya dönüktü. Genelde
mallarını dünya piyasasına ihraç ediyorlardı. Güncel teknolojileri kullanan bu
girişimcilerin cemaate ve İslam’a ait değerlere bağlı oldukları düşünülüyordu.
Bazı yazarlar, “Anadolu
Kaplanları” olarak bilinen bu girişimcilerin başarısını düşünce dünyasındaki
değişimin etkisi üzerinden izah ediyorlar. Hakan Yavuz’a [Yavuz 2003] göre,
Türk Müslümanlar bir “Protestanlaşma süreci”nden geçtikçe, bu süreç dâhilinde
özel bir muhafazakârlık biçimi, Türkiye’nin belirli bölgelerinde yeni ulaşılmış
olan ekonomik başarıya sebep oluyor.[13]. Bu fikirlerin yayılmasında belirli
tarikatlar ve cemaatler etkili oldular. Bunların arasında en önemlisi Gülen ve
İskenderpaşa cemaatleri. Bu cemaatlerle iltisaklı olan veya belirli düzeyde
onlara tabi hareket eden işveren dernekleri, bu türden fikirleri dindar
işadamlarına taşıdılar. Buna ek olarak Müslüman ağları, işveren örgütlerinin
yürüttükleri faaliyetler aracılığıyla, daha da genişlediler.
Işık
Özel
[Kaynak:
Religion and Politics in Europe, the
Middle East and North Africa, Ed. Jeffrey Haynes, Routledge, 2010, s.
148-151.]
Dipnotlar
[1] Bkz. Ayşe Buğra, Islam in Economic Organizations, 1999, İstanbul: Turkish Economic
and Social Studies Foundation and Friedrich Ebert Stiftung; Hakan Yavuz, Islamic Political Identity in Turkey,
2003, Oxford and New York: Oxford University Press; Demir, O., Acar, M. ve
Toprak, M. “Anatolian Tigers or Islamic Capital: Prospects and Challenges”,
2004, Middle Eastern Studies, Sayı.
40, 6, s. 166–88.
[2] Burada Protestanlardaki dinî ahlâk ile
kapitalizmin ruhu arasındaki ilişki konusunda 1958 tarihli Protestan Ahlâkı ve Kapitalizmin Ruhu isimli kitabında Max Weber’in
dile getirdiği ünlü teze atıfta bulunuluyor.
[3] Bkz. Avrupa İstikrar İnisiyatifi, “Orta
Anadolu’da İslamî Kalvinistler, Değişim ve Muhafazakârlık”, İstanbul, Eylül
2005, metne www.esiweb.org adresinden ulaşılabilir.
[4] Hakan Yavuz’un Kotku’nun müridi ve eski
siyasetçi Lütfi Doğan ile yaptığı mülâkattan. Bkz. Hakan Yavuz, Modernleşen Müslümanlar, s. 192.
[5] Homo
Islamicus, spekülasyon, kumar ve tahrip edici rekabetten uzak durduğu
sürece servet temin etme ve onu artırma konusunda özgürdür.
[6] Homo-Islamicus,
MÜSİAD yayını. www.musiad.org.tr.
[7] A.g.e.
[8] Burada İslamî ahlâktan kasıt, zekâttır. Zekât,
gelirin kırkta birinin yoksullara verilmesidir.
[9] Moral
Capitalist Economy, MÜSİAD yayını. www.musiad.org.tr.
[10] Marie-Elisabeth Maigre ile yapılan mülâkattan
(Maigre, M.-E. “Formacion y evolucion de los negocios Islamicos, el caso del
MUSIAD en Turquia”, yayınlanmamış mastır tezi, 2005, Fundacio CIDOB ve
Universitat Autonoma de Barcelona.).
[11] “Faiz yiyenler kabirlerinden şeytan çarpmış
kimselerin cinnet nöbetinden kalktığı gibi kalkarlar. […] Allah alışverişi
helâl, faizi haram kıldı. […] . Allah faizi eksiltir, buna karşılık sadakayı
artırır.” (Kur’an 2: 275–6)
“Ey iman edenler! Sakın sürekli katlanıp duran
faizi yemeyiniz. Allah’tan korkun ki kurtuluşa eresiniz.” (3: 130).
Yaygın kanaate göre Hz. Muhammed faiz alana ve
verene, faiz temelli sözleşme hazırlayana ve buna şahitlik edene beddua
etmiştir.
[12] Bkz. “İslamî Kalvinistler”, www.esiweb.org.
Kaynakça
Ayşe Buğra, Islam
in Economic Organizations, 1999, İstanbul: Turkish Economic and Social
Studies Foundation and Friedrich Ebert Stiftung.
Hakan Yavuz, Islamic
Political Identity in Turkey, 2003, Oxford and New York: Oxford University
Press.
Hakan Yavuz, Modernleşen
Müslümanlar [“Modernizing Muslims”], 2005, s. 192, İstanbul: Kitap
Yayınevi.
Marie-Elisabeth Maigre, “Formacion y evolucion de
los negocios Islamicos, el caso del MUSIAD en Turquia”, yayınlanmamış mastır
tezi, 2005, Fundacio CIDOB ve Universitat Autonoma de Barcelona.).
O. Demir, M. Acar ve M. Toprak, “Anatolian Tigers
or Islamic Capital: Prospects and Challenges”, 2004, Middle Eastern Studies, Sayı. 40, 6, s. 166–88.
0 Yorum:
Yorum Gönder