Gilan olayı, devrimci partilerin öne atılıp
sosyalist bir düzen inşasına giriştikleri Doğu ülkelerinde güçlüklerle
karşılaşacağının kanıtıydı.
Hazar Denizi üzerindeki Enzeli limanı, 18 Mayıs
1920’de Kızılordu tarafından ele geçirildi. Burada amaç, Denikin’in ordusundan
geriye kalanları tasfiye etmek ve Azerbaycan sovyeti sınırlarının güvenliğini sağlamaktı.
Görünüşe göre kendi iradesiyle hareket eden bu güçler, daha da ileri giderek,
yakındaki Reşt kentine yöneldiler. Gilan bölgesindeki bu kent, radikal
milliyetçi hareketin o güne dek İngilizlere ve İran hükümetine yönelik gayrinizami
harekâtlar düzenlediği yerdi.
Milliyetçi hareket bu fırsattan yararlanarak,
Kızılordu’nun da desteğiyle, 4 Haziran 1920 günü Gilan’da sovyet hükümeti
kurdu. Kendilerini “komiser” olarak atayan hareketin liderleri, bölgenin
idaresini ele geçirdiler.[1]
Yeni hükümetin başında bulunan Mirza Küçik Han, bölgenin
bağımsızlığı adına her türden destekten yararlanmaya hazır olan, komünist
gelenekten gelmeyen devrimci bir isimdi. Ancak yeni rejimde asıl nüfuz, İran
Komünist Partisi’nin elindeydi. Parti programı, yer adları dışında, Rus
Komünist Partisi programının birebir aynısıydı.
Bu süreçte parti, İran’da proletarya diktatörlüğü
bağlamında somut adımların atılmasını istedi.[2] Parti lideri Sultanzade, kuruluş
kongresinin yapılması yönünde çağrıda bulundu, ayrıca Komintern’in ikinci
kongresinde doğunun devrim için olgunlaştığını, sosyalist devrimin bu ülkelerde
gündeme alınması gerektiğini söyledi.[3]
Yeni hükümet, kimi gerilimlerle yüzleşti. 19
Temmuz 1920’de Küçik Han’ın başında olduğu hükümet devrildi. Küçik Han,
destekçileriyle birlikte şehirden ayrılmaya zorlandı. 31 Temmuz günü geçici
devrimci hükümet kuruldu. Hükümet içerisinde liderliğini İhsanullah Han’ın
yaptığı İran Komünist Partisi hâkimdi. Bu süreçte pazarların kapatılması,
işletmelerin millileştirilmesi, peçenin ve başörtüsünün kaldırılması, özel ticari
işlemlerin yasaklanması gibi başlıkları içeren bir program yürürlüğe konuldu. Program,
ayrıca Müslüman din adamlarına karşı mücadeleyi de önermekteydi.[4] Bakû’de
çıkan Komünist gazetesindeki bir yazarın
ifadesiyle, “hükümet, kendi Kerenski ve Kornilof döneminden geçip hızla kendi ‘Ekim’ine
doğru ilerledi.”
Azerbaycan Komünist Partisi liderliğinin militan
görüşlerini yansıtan gazete, o dönemde “her tür biçimiyle emperyalist sömürgeci
siyasetle kıyasıya dövüşülmesi ve sömürgelerde yabancı hâkimiyetini aşmayla
ilgili görüşü benimsemiş, özgürlük mücadelesi veren her harekete destek sunulması”
gerektiğini söylüyordu.
Parti, bir yandan da Komintern’in ikinci
kongresinde kararlaştırıldığı biçimiyle, milli burjuvazinin milliyetçi
arzularına destek sunulması meselesine şüpheyle yaklaşıyor, asıl meselenin “kitleleri
devrime hazırlamak ve sovyet cumhuriyetinin kuruluşu için çalışmak” olduğunu
söylüyordu.[5]
Halkın Dışişleri Komiserliği’nin hazırladığı
yıllık rapora göre tam anlamıyla gelişmiş bir sosyalist düzene geçiş için
atılan adımlar başarılı sonuçlara yol açmamıştı.[6] Gilan’daki yeni rejimin
teşvik ettiği din karşıtı propaganda, kapsamlı bir öfkeyle karşılandı. Küçük ölçekli
ticaretin sonlandırılması, bölgedeki zanaatkârları ve tüccarları kızdırdı.
Sovyetler’den alınan destek, bağımsızlıktan taviz
vermekle sonuçlandı. Topraklara el koyma girişimi başarısızlıkla sonuçlandı,
köylüler bu sürece karşı çıktılar, hatta kendilerini ikna için gelen
ajitatörleri sopalarla kovaladılar.[7]
Ekim 1920’de İran Komünist Partisi, yeni bir
hükümet kurdu. Gilan’da uygulanan politikaların başarısız olduğunu anlayan
parti, İran’da devrimin burjuva aşamasından geçmesi gerektiğiyle ilgili bir
karar aldı.[8] Yeni merkezî komite, konuyla ilgili şunu söylüyordu: “Biz,
zaferin uzakta olmadığına, kapitalist Avrupa’nın son günlerini yaşadığına
inanıyoruz.”
Ama sonuçta tarih, kendi yasalarına uygun olarak
işliyordu. Komünistlerin epey gelişkin bir kapitalist Avrupa’da elde ettikleri
başarıların İran gibi geri kalmış bir ülkede elde edilmesi imkânsızdı. Gene de
burada sosyalist düzenin zemini teşkil edilebilirdi.[9]
Parti, bu süreçte hedefini
burjuva demokratik reformları içeren bir programla sınırlı tuttu. Düşüncesine göre
proletaryadan orta burjuvaziye farklı toplumsal grupların böylesi bir program
etrafında birleşebilirdi.[10]
Stephen
White
[Kaynak:
Review of International Studies,
Cilt. 10, Sayı. 3 (Temmuz 1984), s. 223-225.]
Dipnotlar
[1] Documents on British Foreign Policy, 1st
series, Cilt. XIII (Londra, 1963), s. 507. Generalin bu döneme dair
değerlendirmeleri için bkz. E. H. Carr, Bolshevik
Revolution, s. 242-4, George Lenczkowski, Russia and the West In Iran, 1918-1948 (Ithaca, 1949), s. 46-60, M.
N. Ivanova, Natsional'no-osvoboditeVnoe
dvizhenie v Irane v 1918-1922 gg. (Moskova, 1961), s. 85-106, A. N.
Kheifets, Sovetskaya Rossiya i
sopredel'nye strany vostoka v gody grazhdanskoi voiny (1918-1920) (Mosova,
1964), s. 227-55 ve M. S. Ivanov (ed.), Istoriya
Irana (Moskova, 1977), s. 310-20.
[2] S. L. Agaev and V. N. Plastun, 'Iz istorii
razrabotki programmy i taktiki Iranskoi kommunist icheskoi partii v 1920-1921
gg.', NAiA, 1976, Sayı. 3, s. 31-42, s.
40.
[3] A.g.e.,
s. 32-5; Vtoroi kongress Kominterna, s. 119-20.
[4] Kheifets, Sovetskaya
Rossiya, s. 251-2; R. A. Ul'yanovsky (ed.), Komintern i Vostok. Kritika kritiki (Moskova, 1978), s. 248.
[5] Kommunist
(Bakû), 3 Ağustos 1920, aktaran: Secret
Intelligence Report, A.g.e.
[6] Godovoi
otchet NKID k IX s"ezdu sovetov (1920-21) (Moskova, 1921), s. 72 (Bu
bölüm şurada yayımlanan hâlinde yer almıyor: Dokumenty Vneshneipolitiki SSSR, Cilt. II).
[7] Godovoi
otchet, s. 72; Irandust (V. P.
Osetrov), 'Voprosy gil'yanskoi revolyutsii', Istorik marksist, 1927, Sayı. 5, s. 124-46.
[8] Agaev ve Plastun, 'Iz istorii', s. 39; Godovoi otchet, s. 73 (Bu bölüm şurada
yayımlanan hâlinde yer almıyor: Dokumenty
Vneshneipolitiki SSSR, Cilt. II).
[9] Pravda,
14 Ocak 1921.
[10] Zhizn'
natsional'nostei, 17 Mart 1921.