Nisan’daki Yüksek Mahkeme kararı İran-ABD
anlaşmasını ortadan mı kaldırdı?
İran Merkez Bankası ile Peterson arasında süren
dava sürecinde Yüksek Mahkeme, davacıların, bilhassa “devlet destekli terör”
eylemleri dâhilinde ölmüş ABD yurttaşların yakınlarının 2 milyar dolar
değerindeki İran malları üzerinde hak iddia edebileceğine hükmetti. Tahran
anlaşılır bir şekilde bu karardan rahatsız oldu. Cumhurbaşkanı, kararın saf ve
yalın manada bir hırsızlık olduğunu söyledi, merkez bankasının direktörü ise
alınan kararı “eşkıyalık” olarak niteledi.
Belki de öyledir. Ama muhtemelen değil, zira
İran’a karşı yapılan devlet destekli bu türden hamleler İran anlaşması ile
çatışmıyor. Tam tersine, onun çerçevesi dâhilinde gelişiyor.
İran anlaşmasının birçoklarının tahayyül veya umut
ettiği şeyle bir alakası yok. Özellikle ABD’nin eylemlerindeki tonu tayin eden
STK’lar, İran anlaşmasını nükleerin terk edilmesine karşılık yaptırımların
kaldırılması olarak anlıyorlar. Oysa tüm yaptırımların kaldırılması asla İran
anlaşmasının özü değil. İran ABD’nin tatbik ettiği ticarî ambargoya maruz
kalmaya devam edecek, üstelik diğer yaptırımlar yürürlükte kalacak.
Nükleer Silâhların Yayılımını Önleme Anlaşması
şartları uyarınca İran’ın uranyumu zenginleştirmeye yönelik tüm hukukî
haklarından mahrum kalması karşılığında anlaşma metni ılımlı kimi yaptırımların
kaldırılmasını öngörüyor.
Suzanne Maloney, ABD’deki müesses nizama bağlı bir
düşünce kuruluşu olan Brookings’de ABD’nin temel hedeflerini şu şekilde izah
ediyor:
“Tahran’a
asla bir gül bahçesi vaat edilmedi. Eğer İranlılar ekonominin tümden ıslah
edilmesini istiyorlarsa, liderlerinin politik, ekonomik ve dış siyasetle
alakalı anlamlı kimi reformları koşullayacak belirli bir politikayı benimsemesi
gerekiyor.”
Maloney devamında ancak bu sayede devrimci devlet
için kalıcı bir gevşeme sürecinin bir ihtimal hâline gelmesinin mümkün
olabileceğini söylüyor.
Modern İran’ın karmaşık, çok aşamalı ve kapsamlı
bir anti-emperyalist devrimin semeresi olduğu kolaylıkla unutuluyor. Bu devrime
Marksistler de katıldı ama ona hükmedemediler ve nihayetinde şehit düştüler.
Devrim sosyalist değil, toplumsal olanın yönlendirdiği bir devrimdi, iktidarı
ele geçiren mollalar bu işi İranlı sosyolog Val Moghadam’in “radikal-popülist
İslamcı söylem” adını verdiği şeyi devreye sokmak suretiyle başarabildiler.
Irak işgalinin yaşandığı dönemde hükümet, 1979 sonrası dönemde yoksulları
toplumsal bütünlüğe dâhil etmek için bir dizi toplumsal programı uygulamaya
soktu ve birçok sanayi kolunu millileştirdi. Sanayi konusunda sahip olduğu
zemini seksenlerde ve doksanlarda devletin başı çektiği sanayi stratejisi
üzerinden genişletti.
O günden beri ABD politikası Maloney’nin
kullandığı manada gevşeme ve devrim çarkını terse çevirme üzerine kurulu.
Bu, İran’ın üretim alanındaki imkânını Batı’nın
öncülük ettiği yatırım, mübadele ve dış politika hatlarına bağlanmasını ifade
ediyor. Hâlihazırda İran “esnek olmayan bir emek piyasasına, enerji yatırımları
için kimseyi cezp etmeyen sözleşme şartlarına”, bunların yanı sıra geleneksel
manada ülkeye hâkim olan bir kamu sektörüne” sahip.
Kimseyi cezbetmeyen sözleşme şartları, yabancı
çokuluslu petrol şirketlerinin İran’ın petrol gelirlerinden yeterli payı
alamamalarını ifade ediyor.
“Kamu sektörünün hâkimiyeti” ise üretim alanının
önemli bir kısmının birimlere ayrıştırılamaması, mülkiyet senetlerinin
hisselere dönüşmemesi, borsalarda kendisine yer bulamaması, yabancı
yatırımcılara satılamaması anlamına geliyor.
Peki Maloney’nin itirafı neyi ifşa ediyor? Basit
manada şunu: İran ABD’nin çok yönlü saldırılarının hedefi olmaya devam edecek.
ABD İran kendisinin hükmettiği küresel sisteme dâhil olana dek saldırılarını
sürdürecek. Bu saldırılar, Suudi Arabistan, İsrail ve bunların gerisinde
dizginleri tutan ABD üzerinden yürürlüğe sokulan iç ve dış politikalar
üzerinden gerçekleştirilecek.
Saldırıların bir yönü ekonomik yaptırımlar. Bu
yaptırımlar, İran’ın bağımsız bir ülke olarak dünya sistemiyle bütünleşmesine
mani olmaya devam ediyor. Söz konusu yaptırımlar devrimin yıkım süreci
tamamlanana kadar muhtemelen de kaldırılmayacak.
Uluslararası Para Fonu İran’dan neler beklediğini izah
ediyor. İlk olarak “İran ekonomisi uluslararası ticarete ve yatırımlara
kapılarını açmak zorunda.” Model olarak IMF Latin Amerika’dan bahsediyor.
Kıtanın altmışlardaki ve yetmişlerdeki sanayileşme ve artan yaşam standartları
ardından küresel ekonomiye dâhil olduğunu söylüyor.
Latin Amerika’nın 1980-2000 arası dönemde tanık
olduğu net büyüme kişi başına yüzde altı. Ekonomist Mark Weisbrot bunun “son
yüzyılın en kötü uzun erimli ekonomik büyümesi” olduğunu söylüyor.
IMF’in diğer tavsiyeleri arasında “mal ve hizmet
piyasalarının yabancı şirketlere açılması”, “piyasalardaki engellerin rekabete
ve yabancı yatırıma açılması, tekellerin ağırlığının azaltılması ve özel çıkar
odaklarının zayıflatılması” gibi başlıklar var. Bu, esasında ABD’li ve Avrupalı
tekellerin İranlı tekellerin yerini alması anlamına geliyor. IMF ayrıca “yeni
orta sınıflar”ı yetkilendirip güçlendirmeyi öngörüyor. Bunları İran devletinin
iç ve dış siyasetini reddeden, küresel entegrasyon arayışı içinde olan ve
bağımsız dış politikanın devredışı kalmasını arzulayan bir güç olarak görüyor.
Saldırıların ikinci yönü ise finansal. Ayetullah
Hameney’in Mart ayında ifade ettiği üzere, “Bugün tüm batı ülkelerinde ve onun
nüfuzu altında olan bütün ülkelerde bankacılık işlemlerimiz engellenmektedir.
Bankalarda muhafaza edilen paralarımızı ülkeye geri getirme konusunda sorunlar
yaşıyoruz. Bankaların yardımına muhtaç olan farklı finansal işlemlerin
yürütülmesi noktasında sıkıntılarla karşılaşıyoruz.”
ABD’li analizciler bu gerçeği teyit ediyorlar ve
“devlet yetkililerinin bankaların bu tip meseleleri dikkate almaksızın gerisin
geri bu ülkeye hücum etmelerini beklemek tam bir sorumsuzluktur. Tüm bu süreç
zamana ve gerekli özene muhtaçtır.” diyorlar. Oysa bu bankalar hükümetin yeşil
ışık yakmasını bekliyorlar.
Saldırıların üçüncü yönü ise politik: ABD’de iş
dünyasının sağ kanadı olan Cumhuriyetçiler İran’a saldırılması konusunda
sürekli baskı uyguluyorlar. Bu tür bir söylem henüz ABD hükümetinin İran’a
saldırmasını sağlayamadı. Sadece Demokrat Partili cumhurbaşkanlarının en ufak
yaptırımların kaldırılması ile Cumhuriyetçilerden gelen basınca direnilmesine
imkân verdi, esasen bir yandan da iktidardaki Demokratların İran’a saldırmaya
devam ettiği gerçeğinin üzerini örttü. İran karşıtı ticarî ambargo basit manada
uzlaşmacı bir ABD politikasının ürünü.
Saldırıların dördüncü yönü psikolojik. Yüksek
Mahkeme’nin kararı bankaların İran’daki muadilleriyle yapacakları her türden
işlem konusundaki isteğini artırdı. Onlar bu fonların her an ele
geçirilebileceğini biliyorlar.
Saldırının beşinci boyutu askerî. Suriye’de
ABD’nin yürüttüğü vekâlet savaşı İran’ın kan kaybetmesine sebep oluyor. Suriye
devletinin kısa vadede çökmesinin muhtemel olmaması ve bu devletin yıkılmasının
ileride Suudilerin ve Türklerin Rusya ve İran eliyle çizilmiş kırmızı çizgileri
geçmesini gerekli kılıyor olması sebebiyle, mevcut strateji zayıflıyor ve
muhtemel bir parçalanmaya işaret ediyor.
Körfez medyasının kesintisiz biçimde süren
mezhepçi kışkırtmalarıyla derinleşen, İran’ın kendisini kuşatan Sünni nüfustan
tecrit edilmesi stratejisi, bırakalım işçi politikalarıyla birlikte teşkil
edilmiş bir anti-emperyalist bloğu, anti-emperyalist bir bloğun bile
kurulmasına mani oluyor. El-Cezire Arapça’nın ve Katar-Suudi
Arabistan-Emirlikler’deki devlet medyasının kesintisiz mezhepçi propagandası
sadece kısmî manada başarılı oldu. Örneğin Lübnan’da temin edilen anket
verilerine göre, ülkedeki Sünnilerin Lübnan’daki Şii örgüte yönelik somut
desteği hâlâ devam ediyor.
İran tabii ki mükemmel bir ülke değil. Hangisi
öyle ki? İran’ın ABD’nin saldırısına maruz kalmasının sebebi kötü yaptığı bir
şey değil, iyi yaptığı bir şey: ekonomideki devlet hâkimiyeti, bağımsız bir dış
politika. Saldırının nedeni, İranlı tarihçi Ervand Abrahamyan’ın yazdığı
biçimiyle, “askerî harcamalar yerine toplumsal harcamalara öncelik vermesi. […]
şehirle köy arasındaki uçurumu kapaması ve kentli yoksulların sorunlarıyla
uğraşması”. Bunun dışında, kısmen tecrit edilmesinin bir sonucu olarak İran'ın
Batı’nın finansal dünyasıyla ve emtia akışıyla ilişkisi kesildi ve giderek
“çıkarları gereği dünyanın Güney’ine sırtını yasladı.”
İran anlaşması eskiden olduğu gibi bugün de
ülkenin uygulaya geldiği siyaset çıkınını alıp yere çalmanın bir aracı. Bu
noktada ülkeye şantaj yapılıyor, ondan kendisine karşı sürdürülen ekonomik
savaşın kendi hayrına olacak şekilde son bulması karşılığında, hukuken kutsal
gördüğü haklarından ve bağımsızlığından feragat etmesi isteniyor.
Burada İran anlaşmasının redde tabi tutulması gerektiği
söylenmiyor. Aksine İran’ın istekleriyle gerçek bir dayanışma ilişkisi kurup
ilerici bir konum alınması gerektiği, bu sayede İranlıların uygun bir anlaşma
imzalayabilecekleri iddia ediliyor. Böylesi bir durumda, ülkenin hukuken
güvence altına alınmış anlaşmadan kaynaklı tüm hakların ona verilmesi, nükleer
silâhların yayılmasını önleme anlaşması dâhilinde ABD’nin yükümlülüklerini
yerine getirmesi, İran’a karşı saldırgan bir üslupla tatbik edilen ticarî
ambargoların kaldırılması ve ona karşı sürdürülen vekâlet savaşlarının son
bulması, İran halkının kendi yolunu çizmesi, kendi geleceğini tayin etmesi
sağlanacaktır.
Tüm bu hususlar
gerçekleşene dek İran’a karşı savaş sürecektir.
Max Ajl
0 Yorum:
Yorum Gönder