ABD’de birçokları, özgürlükle demokrasinin
kapitalizmle sıkı sıkıya bağlantılı olduğunu düşünür. Kapitalizm ve Özgürlük
isimli kitabında Milton Friedman daha da ileri giderek, kapitalizmin demokrasi
ve özgürlük için gerekli bir koşul olduğunu iddia eder.
Kapitalizmin zahiren, yaşadığı yayılma ile birlikte,
bireysel özgürlükleri muazzam ölçüde genişlettiği doğru, ama bir yandan da
nispeten daha demokratik politik örgütlenme biçimleri için halklar mücadele
içerisine girdiler. Kapitalizmin özgürlüğü ve demokrasiyi temelde engellediği
iddiası, bu sebeple birçoklarına tuhaf gelecektir.
Kapitalizmin bu değerlerin yayılmasını engellediğini
söylemek, kapitalizmin özgürlük ve demokrasiye her durumda ters düştüğünü iddia
etmek demek değil. Aksine birçok temel süreçlerin işleyişi üzerinden kapitalizm
özgürlük ve demokraside tedavi edilmesi mümkün olmayan birçok ağır hasara yol
açıyor. Kapitalizm, özgürlük ve demokrasi konusunda belirli sınırlandırılmış
biçimlerin ortaya çıkmasını teşvik ediyor, ama aynı zamanda bunların
gerçekleşmesi konusunda belirli bir alt eşik dayatıyor.
Bu değerlerin merkezinde ise kendi kaderini tayin
hakkı duruyor. Bu, insanların yaşam koşullarına karar verme becerisini en geniş
manada haiz olması gerektiği inancına işaret ediyor.
Bir kişinin eylemi sadece o kişiyi etkiliyorsa, o
vakit onun başkasından izin istemeden bu faaliyete girebilmesi gerekiyor.
Özgürlüğün bağlamı budur. Ama bir eylem başkalarının hayatlarını etkiliyorsa, o
vakit diğer insanların ilgili faaliyete dair bir çift sözü olması gerekiyor.
Her iki durumda da ana mesele, insanların hayatlarının aldıkları biçimi mümkün
olduğu ölçüde kontrol edebilmeleri.
Pratikte her tercih başkalarını etkiler. Herkesin
kendisini ilgilendiren her karara katkı sunması mümkün değil, bu türden
kapsamlı demokratik katılımda ısrarcı olan her türden toplumsal sistem,
insanların sırtına tahammül edilemeyecek bir yük bindirir. Bu nedenle bizim
özgürlük meseleleri ile demokrasi meseleleri arasında ayrım yapmak için bir
dizi kurala sahip olmamız gerekiyor. Toplumumuzda bu türden bir ayrım, genelde
özel alan ve kamusal alan arasındaki sınıra referansla birlikte konuluyor.
Özel alan ile kamusal alan arasındaki bu çizginin
doğal ya da kendiliğinden bir yönü yok. Bu çizgi toplumsal süreçlerce çekiliyor
ve muhafaza ediliyor. İlgili süreçlerin dayattığı görevler karmaşık bir yapı
arz ediyor ve çoğunlukla itirazlara yol açıyor.
Devlet özel alanla kamusal alan arasında bazı sınırlar
çekiyor ve bazı sınırları da kaldırıyor ya da toplumsal normlar olarak çözüyor.
Özel alan ile kamusal alan arasındaki sınır çoğunlukla belirsiz bir nitelik arz
ediyor. Tam manasıyla demokratik bir toplumda sınırın kendisi demokratik
müzakerenin konusunu teşkil ediyor.
Kapitalizm anlamlı bir demokrasinin kapsamını daraltıp
gerçek bireysel özgürlüğün gerçekleşmesini sınırlandıran bir yoldan, özel alan
ve kamusal alan arasına bir sınır çekiyor. Bunun beş şekilde yapıldığı
görülüyor:
1. “Ya çalış ya da açlıktan öl” özgürlük değildir.
Kapitalizm piyasa üzerinden gelir peşinde olma ve özel
servet biriktirme çabası ile yakından bağlantılıdır. Bu “özel” faaliyetlerden
kaynaklanan ekonomik eşitsizlikler kapitalizmin doğasına özgüdür ve felsefeci
Philippe van Parijs’in “gerçek özgürlük” dediği alan dâhilinde eşitsizlikler
üretir.
Özgürlükten neyi kastedersek edelim, onun “hayır” deme
becerisini içeriyor olması gerek. Zengin bir kişi, ücret karşılığı çalışmama
konusunda özgürce karar verebilirken, fakir bir kişi, bağımsız geçim
araçlarından yoksun olmakla böyle bir şeyi kolaylıkla yapamaz.
Ama özgürlüğün değeri bundan daha derindir. O kişinin
hayat planları üzerinden pozitif yönde eyleme geçme becerisidir de. Kişi bu
noktada sadece cevabı değil, sorunun kendisini de seçer. Zengin ailelerin
çocukları kariyerlerinde ilerlemek için ücretsiz stajlardan istifade
edebilirken, fakir ailelerin çocukları bunu yapamaz.
Kapitalizm birçok insanı gerçek özgürlükten bu şekilde
mahrum eder. Zenginliğin ortasında sefalet kendi kaderini tayin hakkı için
gerekli kaynaklar ile tüm diğer maddi kaynaklar arasındaki kurulmuş olan
denklem sebebiyle varolabilmektedir.
2. Karar veren kapitalistlerdir.
Özel alanla kamusal alan arasındaki sınırın kapitalizm
dâhilinde belirlenmesi süreci çok sayıda insanın demokratik kontrolden
dışlanmasına sebep olur. Belki de özel sermaye sahipliğine eşlik eden en temel
hak, özçıkar temelinde yatırım yapma ve yapmama hakkıdır.
Bir şirketin üretimi bir yerden başka bir yere taşıma
kararı özel ve kamusal alanda insanların hayatlarına radikal bir etkiye sebep
olsa bile, bu karar gene de özel bir karardır. Gücün özel ellerde toplaşması
meselesinin kaynakların verimli bir şekilde tahsisi için gerekli olduğu iddia
edilse de bu türden kararların demokratik kontrolün dışında tutulması sermaye
sahipleri dışında herkesin kendi kaderini tayin etme becerisini azaltacaktır.
3. Dokuza beş zulümdür.
Kapitalist şirketler işyeri diktatörlükleri olarak
örgütlenirler. İşletme sahibinin gücünün önemli bir bileşeni ise çalışanlarına
ne yapacaklarını söyleme hakkına sahip olmasıdır. Bu, iş sözleşmesinin temelini
oluşturur: iş arayan kişi, ücret karşılığında patronun emirlerine uymayı kabul
eder.
Elbette bir patron işçilere önemli bir özerklik
sağlama konusunda serbesttir. Kimi durumlarda bu, işin kârı maksimize edecek
şekilde örgütlenmesi için gerekli bir yoldur. Ama bu türden bir özerklik
işletme sahibinin isteği doğrultusunda verilir ya da geri alınır. Kendi
kaderini tayin etme meselesi anlayış olarak sağlam bir temele sahip değildir,
bu da özerkliğin seçkinlerin özel tercihlerine bağımlı olmasına neden olur.
Kapitalizmi savunan bir kişinin patronun kurallarından
hoşlanmayan bir işçinin her daim işi bırakıp bırakamayacağına dair soruya cevap
bulması gerekir. Ama tanım itibarıyla işçiler bağımsız geçim araçlarından
mahrum olduklarından, işi bıraktıklarında yeni bir iş aramak zorunda kalacak,
kapitalist şirketlerde mevcut olan iş imkânlarının ölçüsü dâhilinde patronun
emirlerine tabi olmaya gene de devam edecektir.
4. Hükümetler kapitalistlerin çıkarlarına hizmet
etmek zorundadır.
Özel sermayenin önemli yatırım kararlarını kontrol
etmesi kamu kurumlarını kapitalistlerin çıkarlarına uygun kurallar ve yasalar
oluşturmaya mecbur eder. Yatırım imkânlarının sıfırlanması ve sermaye
hareketliliğinin azalması ile ilgili tehdit her daim kamu politikası
tartışmalarının arka planını teşkil eder, dolayısıyla ideolojik yönelimleri ne
olursa olsun siyasetçiler, iyi iş ortamını muhafaza edip sürdürme meselesini
sürekli dert edinmeye mecburdurlar.
Bir sınıf diğerleri karşısında öncelikli olduğu sürece
demokratik değerler boştur.
5. Politik sistemi seçkinler kontrol eder.
Son olarak zengin insanların politik iktidara erişimi
diğerlerine nazaran daha fazladır. Tüm kapitalist demokrasilerde durum bu
şekildedir, politik iktidardaki servete bağlı eşitsizlik kimi ülkelerde daha
fazladır.
Daha fazla erişim imkânına sahip olmayla ilgili özgül
kimi mekanizmalar vardır ve bunlar farklılık arz ederler: politik kampanyalara
yapılan katkılar; lobi faaliyetlerinin finanse edilmesi; seçkinlere ait her
türden toplumsal ağ; rüşvetler ve diğer yolsuzluk biçimleri.
ABD’de politik amaçlar konusunda özel kaynaklarını
devreye sokma becerisini sınırsız bir biçimde kullanan sadece zengin bireyler
değildir, bu tür imkânlardan kapitalist şirketler de istifade edebilmektedir.
Politik iktidara farklı erişim imkânları en temel demokrasi ilkesini de boşa
düşürmektedir.
¤ ¤ ¤
Bu sonuçlar bir ekonomik sistem olarak kapitalizmde
yaygın olarak görülmektedir. Bu, kapitalist toplumlarda ilgili sonuçların kimi
vakit azaltılamadığı anlamına gelmez. Farklı yer ve zamanlarda özgürlük ve
demokrasi dâhilinde kapitalizmin yol açtığı deformasyonu telafi etmek için
birçok politika devreye sokulur.
Bu noktada özel yatırım alanına kamusal kimi
sınırlamalar getirilir, böylelikle kamusal alanla özel alan arasındaki net
sınır aşınır; güçlü bir kamu sektörü ile aktif devlet yatırımı biçimleri
sermaye hareketliliği tehdidini zayıflatabilir; seçimlerde özel servetin
kullanımına sınırlama getirilmesi ve politik kampanyaların kamu eliyle finanse
edilmesi zenginlerin politik iktidara erişim konusunda ellerinde
bulundurdukları imtiyazları azaltabilir; çalışma kanunu hem politik alanda hem
de işyerlerinde işçilerin kolektif gücünü artırabilir; kapsamlı ve çeşitlilik
arz eden sosyal yardım politikaları özel servete erişim imkânı bulunmayanların
gerçek özgürlüklerini artırabilir.
Politik koşullar uygun olduğunda kapitalizmin
anti-demokratik ve özgürlüğü kısıtlayıcı yönlerinin etkileri hafifletilse de
tümüyle ortadan kaldırılamaz. Kapitalizmin bu şekilde ehlileştirilmesi tüm
dünya genelinde kapitalist ekonomiler dâhilinde faal olan sosyalistlerin
savundukları politikaların merkezî hedefi olagelmiştir.
Oysa özgürlük ve demokrasi tam anlamıyla
gerçekleştirilecekse, kapitalizmin sadece ehlileştirilmesi yetmez. Onun
aşılması gerekir.
Erik Olin Wright
12 Nisan 2016
Kaynak
0 Yorum:
Yorum Gönder