Tüm dünya
Bizdeki kara talihi konuşuyor.
Oysa o boş masamızda
Sömürülen,
Suya ekmek doğrayan onca insanın
Umudu var hâlâ.
Bugün öğretmenimiz, Bilgi.
O duruluğuyla
Kırık kapılar ardında
Ders verdi herkese.
Kapı kırılınca
Geçtik içeri, kurulduk bir köşeye.
Ayazın ve açlığın
İnsanı kıyımdan geçiremediği diyarı
Tüm sadeliğiyle o gösterdi bize.
Bertolt Brecht
[Kaynak:
Poems and Songs from the Plays, Yayına Hazırlayan ve Tercüme Eden: John
Willett, Methuen:1992, s. 97.]
Burjuvaziyle
ilgili kanaatlerinden ötürü Sovyetler Halk Eğitim Komiserliği’nde çalışan
isimler ve bu kişilerin yaptığı çalışmalar, Batı dünyası genelinde tepkiyle
karşılandı. Daha ilk andan itibaren Rus devrimi, medeniyet için bir tehdit
olarak görüldü. Bolşevizmi hakir gören ve onu barbar Asya kabilelerine benzeten
kişiler, sanatın ve bilimin nefes dahi alamayacağı, zehirli bir ortam meydana
getirdiler. Süreci üzüntüyle takip eden kimi insanlar, Rus kültürünün
geleceğine dair kötümser öngörülerde bulundular. Tüm bu değerlendirmeler ve
ilgili dönem geride kaldı.
Rus
devrimi, belki de en somut adımlarını halk eğitimi alanında attı. Avrupa ve
Amerika’dan birçok uzman, Rusya’yı ziyaret etti ve bu çalışmaları kendi
gözleriyle gördü. Éduard Herriot, La Russie Nouvelle [“Yeni Rusya”]
isimli kitabında Rus devriminin bilime tabiri caizse taptığını söylüyordu.
Komünizme belirli bir mesafede duran başka aydınlar da bu Fransız devlet
adamının söylediklerine benzer şeyler söylüyorlar. H. G. Wells yaptığı
değerlendirmede, Lunaçarski’yi yeni Rusya’nın en önemli kurucu ruhlarından biri
olarak anıyor. Yedi yıl öncesine dek dünyanın görmezden geldiği bir isim olan
Lunaçarski, bugün herkesin önemsediği bir figür.
Çarlık
döneminde Rus kültürü küçük bir elit kesimin tekelindeydi. Halk, sadece fiziki
yoksulluğun değil, ayrıca fikri yoksulluğun da çilesini çekiyordu. Okuryazar
oranı korkunç düzeylerdeydi. 1910 yılında Petrograd’da yapılan nüfus sayımının
da ortaya koyduğu biçimiyle şehrin yüzde 31’i okuryazar, yüzde 49’u okur ama
yazamaz durumdaydı. Tabii bu durumun, Batı’nın modasının ve sanatının
inceliklerine hâkim olan asiller veya dönemin en önemli fikirlerini tartışan
üniversiteler için bir önemi yoktu. Mujik, işçi, avam bu kültüre yabancıydı.
Devrim,
Lunaçarski’ye proleter kültürün temellerini atma görevini verdi. Bu devasa iş
için elde mevcut olan malzeme gayet kıttı. Sovyetler, elindeki maddi ve manevi
imkânların önemli bir kısmını gerici güçlerin her cepheden saldırdığı devrimin
savunulmasına tahsis etmek zorundaydı.
Rusya’nın
ekonomik planda yeniden örgütlenmesi konusunda yüzleşilen sorunlar,
Bolşevikleri epey uğraştırıyordu. Lunaçarski’nin istifade edeceği insan sayısı
da çok azdı. Bilim ve edebiyat alanında çalışan insanlar, burjuvaziye ait tüm
teknisyenler ve fikir emekçileri devrimin çabalarını baltalamakla meşgullerdi.
Eskiden varolan okullara da yeni okullara da öğretmen bulunamıyordu.
Nihayetinde Rusya’da devrimci mücadelenin başvurduğu şiddet araçları ve terör
yöntemleri kültür alanının yeniden inşa edilmesi için yürütülecek her türden
çalışmaya köstek olan savaş benzeri bir ortam yarattı.
Ancak
Lunaçarski, bu önemli görevi gene de üstlendi. İlk günler çok zor geçti.
Cesareti kırıldı. Rus sanatına ait eski eserleri korumanın imkânsız olduğunu
gördü. Bu tehlike karşısında ümitsizliğe kapıldı.
Kremlin’e
bağlı kiliselerin ve Aziz Basil Katedrali’nin devrimin askerlerince bombalanıp
imha edildiğine dair haberler Petrograd sokaklarında dolaşınca Lunaçarski, bu
fırtınanın orta yerinde mücadelesine devam edecek takatin kendisinde
kalmadığını düşündü. Cesareti kırılan Lunaçarski görevinden istifa etti. Neyse
ki bu haberin yanlış olduğunu öğrendi. Lunaçarski’ye devrimcilerin her
çalışmasında tam yetkiyle yardım edeceğine dair güvence verildi. Böylece
Lunaçarski imanını tazeledi.
Rusya’daki
sanatsal miras bütün olarak kurtarıldı. Tek bir çalışma bile kaybolmadı. Halka
açık müzeler, resimlerle, heykellerle, özel koleksiyonlara ait eserlerle dolup
taştı. Eskiden Rus aristokratlarının ve burjuvalarının saraylarında ve
köşklerinde tuttukları sanat eserleri, devlete ait galerilerde sergilenmeye
başlandı. Bir vakitler iktidardaki kastın bencil zevklerine hizmet eden bu
eserler, halkın sanat eğitimi için kullanılıyorlardı.
Başka
alanlarda da olduğu gibi bu alanda da Lunaçarski, sanatı kitlelerle buluşturmak
için çabaladı. Örneğin bu amaç doğrultusunda proleter kültür komitesi anlamında
Proletkült’ü kurdu. Bu komite halk tiyatrolarını örgütledi. Ülke geneline
yayılan komite, bugün birçok önemli şehirde faaliyetlerde bulunuyor. Bu yapı
içerisinde yer alan işçiler, sanatçılar ve öğrenciler devrimci sanatı yaratma
arzusuyla hareket ediyorlar. Moskova’daki merkezinde bulunan salonlarda
devrimci sanatla alakalı tüm konu başlıkları tartışılıyor. Gene de bazı
noktalarda devrim ve sanat, biraz tuhaf ve biraz da keyfi bir biçimde teorize
ediliyor. Yeni Rusya’nın devlet adamları, avangart sanatçılardaki yanılsamaları
pek paylaşmıyorlar. Onlar, proleter toplumun ve proleter kültürün kendi
sanatını üretebileceğine inanmıyorlar. Bu isimlerin düşüncesine göre sanat,
toplumsal düzendeki gelişmişliğin bir göstergesi. Ama gene de bu yaklaşım,
onların genç sanatçıların sabırsızlıkla malul çalışmalarına yardım etmelerine,
bu gençleri teşvik etmelerine mani olmuyor.
Kübistlerin,
ekspresyonistlerin, her renkten fütüristin makaleleri ve araştırmaları Sovyet
hükümetince sahipleniliyor. Ancak bu destek, hükümetin fütürizmin devrimcilere
ilham verdiği ile ilgili teze bağlı olduğu anlamına gelmiyor. Sanat ve devrim
arasındaki ilişki ile ilgili etkileyici ve önemli eleştiriler kaleme alan
Trotskiy ve Lunaçarski bu teze destek konusunda epey dikkatli davranıyor.
Örneğin
Lunaçarski’ye göre fütürizm, “burjuva sanatının belirli devrimci yaklaşımlarla
birlikte sürdürülmesidir. Proletarya, geçmişin sanatını geliştirecek, belki de
bu noktada işe Rönesans’tan başlayacak, bu sanatı fütüristlerden daha ileriye
ve daha yukarıya taşıyacak, üstelik bunu da fütüristlerden çok farklı
yapacaktır.”
Öte
yandan avangart sanat eserleri, o en gelişkin tarzları ile Rusya’dan başka
hiçbir yerde bu denli değer bulmamış, saygı görmemiştir. Devrimin ulu şairi
Mayakovski neticede fütürist okuldan çıkmadır.
Lunaçarski,
okullarda daha verimli ve yaratıcı çalışmalarda bulundu. Bu çalışmalar
esnasında kendisi, kamu eğitimi bütçesindeki yetersizlik, okullarda gerekli
materyallerin bulunmaması, öğretmen eksikliği gibi bir dizi engelle karşılaştı.
Bunca şeye rağmen sovyetler, çar dönemine kıyasla belirli okullara daha fazla
destek sundu.
1917’de
ülkede 38.000 okul vardı. 1919’a gelindiğinde bu sayı 62.000’i aştı. Sonraki
süreçte birçok yeni okul açıldı. Komünist devletin amacı, öğrencilere oda, yurt
ve kıyafet sunmaktı. Eldeki sınırlı kaynaklar bu programın eksiksiz
yürütülmesini mümkün kılmadı. Yedi yüz bin öğrenci, imkânları sınırlı okullarda
masrafları bizzat üstlenerek okumak zorundaydı. Süreç içerisinde birçok lüks
otel, devlete ait sayısız köşk, okul veya yurda dönüştürüldü.
Fransız
ekonomist Charles Gide’in gözlemine göre Rusya’da devrimden en fazla istifade
eden, ondan en çok yararlanan kesim çocuklardı. Rus devrimcileri için çocuk,
yeni insanlığın gerçek temsiliydi.
Herriot
ile yaptığı bir sohbette Lunaçarski, eğitim politikasının temel özelliklerini
şu şekilde aktarıyor:
“Her şeyden önce biz
okulları tekleştirdik. Tüm çocuklarımız dört yıl eğitim veren ilkokulu bitirmek
zorunda. En iyiler, liyakat temelinde, altıda bir oranında beş yıllık okullara
alınıyorlar. Bu dokuz yıllık eğitimin ardından üniversiteye giriyorlar. Normal
güzergâh bu şekilde. Ama biz, bir yandan da proleter programımıza uygun hareket
edebilmek için işçileri de yüksek eğitime yönlendirmek istiyoruz. Bu sonuca
ulaşabilmek adına fabrikalara gidip 18 ilâ 30 yaş arası işçiler arasından seçim
yaptık. Devlet, bu öğrencilere kalacak yer ve yiyecek veriyor. Her bir
üniversitede işçilerin kendi fakülteleri var. Bu sınıflardaki otuz bin öğrenci,
mühendis veya doktor olmalarını sağlayacak eğitimi alıyor. Her yıl sekiz bin
öğrenci almak, bunları üç yıl işçi fakültesinde okutmak, ardından da
üniversiteye göndermek istiyoruz.”
Herriot’nun
dediğine göre, bu iyimserlik gayet meşru bir zemine sahipti. Süreç içerisinde
bu işçi fakültelerini bir Alman araştırmacı ziyaret etti. Yaptığı
değerlendirmeye göre bu okullardaki öğrenciler, dogmatizm ve zevk düşkünlüğüne
karşılardı. Lunaçarski, Herriot ile yaptığı sohbettin devamında şunları
söylüyordu:
“Bizim okullarımız
karmadır. İlk başta kadın ve erkek öğrencilerin bir arada olması öğrencileri
korkuttu ve bazı hadiselerin yaşanmasına neden oldu. Bugünse taşlar yerine
oturdu. Kadın erkek tüm öğrenciler birlikte yaşamaya alıştılar, genç diye
onlardan korkmaya gerek yok artık. Okullarımız hem karma hem de laik. Disiplin
anlayışı da zamanla değişti. Biz, öğrencilerin sevgi ortamında eğitim almasını,
yetişmesini istiyoruz. Başka özel projeleri de devreye sokmaya çalıştık. İlk
projede amacımız, şehir sovyetlerinin bize gönderdiği gençleri eğitip birer
uzman hâline getirecek bir üniversite kurmaktı. Kurslar bir ilâ üç yıl
sürüyordu. Öte yandan bir de Doğu Halkları Üniversitesi kurduk. Bu okulun
muazzam bir politik etkiye sahip olacağını düşündük. Bu üniversiteye
Hindistan’dan, Çin’den, Japonya’dan ve İran’dan bin kadar genç kaydoldu. Bu
sayede kendi misyonerlerimizi yetiştirme imkânı bulacağız.”
Halk
Eğitim Komiseri, zihni ışıl ışıl bir edebiyat insanı. Çağdaş, huzursuz,
insancıl bir kişi olarak komiser, tutkulu bir isim. Hayatın tüm yönlerini
kendisine dert edinmiş. Batı kültürüyle beslenmiş. Avrupa edebiyatı konusunda
derin bir bilgiye sahip. Shakespeare’in oyunlarını da Mayakovski’nin şiirlerini
de biliyor. Edebiyat ile ilgili birikimi hem eski çağların hem de bugünün
eserlerini içeriyor.
Lunaçarski,
geçmişe de, bugüne de, yarına da hâkim. Kıvrak bir zekâ ile ele alıyor bu
üçünü. Üstelik o, geçmişin değil şu anın devrimcisi. Yeni toplumsal yapılar
inşa etmenin edebi değil, politik bir çalışma olduğunu iyi biliyor. Tam da bu
sebeple kendisini bir yazar değil politikacı olarak görüyor. Kendi döneminin
insanı olarak Lunaçarski, devrimin basit bir izleyicisi olmak istemiyor, o,
devrimin faillerinden, ana kahramanlarından biri olmak istiyor. Tarih konusunda
düşünceler üretmekle veya yorumlarda bulunmakla yetinmek istemiyor, onun tek
arzusu tarih yapmak. Hayat hikâyesi, bize bu tarihsel figürün maneviyat
açısından zengin bir içeriğe sahip olduğunu gösteriyor.
Lunaçarski,
sosyalizm saflarına gençken dâhil oldu. Rus sosyalizmi içinde yaşanan ayrışmada
Menşeviklerin karşısına geçti, Bolşeviklerin yanında oldu. Diğer Rus
devrimcileri gibi o da sürgünde yaşamak zorunda kaldı. 1907’de mecburen
Rusya’dan ayrıldı. Bolşevizmin tanımlandığı süreçte ayrılıkçı hiziple ilişkisi
yüzünden partiden uzaklaştı, ama gene de ondaki hakiki devrimci yönelim
sayesinde kısa bir süre sonra kendisini yeniden yoldaşlarının yanında buldu.
Vaktinin yarısını politikaya, yarısını edebiyata ayırdı.
Romain
Rolland’ın kitabı, bize Lunaçarski’nin Ocak 1917’de Cenevre’de Maksim Gorki’nin
hayatı ve eserlerine dair ders verdiğini söylüyor. Kısa bir süre sonra ise
hayatının en ilginç bölümü başladı: Lunaçarski, Sovyetler Halk Eğitim Komiseri
(eğitim bakanı) olarak çalışmaya başladı.
Anatoli
Lunaçarski, hayat hikâyesinin bu bölümünde karşımıza Rus devrimine can ve yön
veren en önemli isimlerden biri olarak çıkıyor. O, Rusya’yı tüm yönleriyle ve
kararlı bir biçimde devrimcileştiriyor. Ekonomik ihtiyaçların yol açtığı
baskılar, ekonomi ve siyaset sahasında komünist öğretinin değişmesine veya
zayıflamasına sebep olsa da artık belirli kapitalist yapıların hayatta kalması
veya dirilmesi asla mümkün değil. Bu yapıların başındaki yöneticiler politik
iktidara sahip değiller, dolayısıyla devrimin geleceğini riske atamazlar.
Lunaçarski’nin kurduğu okullar ve üniversiteler, zaman içerisinde yeni bir
insanlık meydana getiriyor. Gelecek, Lunaçarski’nin okullarında,
üniversitelerinde mayalanıyor.
José Carlos Mariátegui
1925
Kaynak
Azerbaycan! Çiçeklenen cumhuriyet, şanlı diyar!
Kudretli sovyetlerin elinde hem azatsın hem bahtiyar.
Ekim’den kuvvet alıp kavuştun saadete,
Tüm alkışlar bu hünere, bu kudrete!
Yolumuz Lenin yoludur, partidir rehberimiz,
Komünizmin güneşiyle nurlanacak seherimiz.
Biz geleceğe yürüyoruz galiplerin safında,
Yaşa, yaşa Azerbaycan, büyük sovyet ülkesinde!
Ateşin yurdu, sevgili vatan, bu ak günler
Halkın gücünün meyvesidir,
Kahramanlık bir de hüner, hür insanın hevesidir.
Nesillerden nesillere yadigârdır azmin,
Yürüyoruz komünizme, saflar sıkı, adımlarımız sağlam.
Yolumuz Lenin yoludur, partidir rehberimiz,
Komünizmin güneşiyle nurlanacak seherimiz.
Biz geleceğe yürüyoruz galiplerin safında,
Yaşa, yaşa Azerbaycan, büyük sovyet ülkesinde!
Cesur Rus halkıdır dostumuz, birliğin bayraktarı,
Mukaddes ve sarsılmazdır dost halkların bu ahdi,
Kardeş halkların birliğinden aldık gücü, kudreti bizde,
Var olsun bu ittifak, şanlı sovyet vatanımız!
Yolumuz Lenin yoludur, partidir rehberimiz,
Komünizmin güneşiyle nurlanacak seherimiz.
Biz geleceğe yürüyoruz galiplerin safında,
Yaşa, yaşa Azerbaycan, büyük sovyet ülkesinde!
Söz: Süleyman Rüstem,
Samed Vurgun, Hüseyin Arif
Müzik: Üzeyir Hacıbeyof
1944
Kaynak
“Irk ayrımcılığının ömrü uzasın diye onu öldürmeleri gerekiyordu.”
[Nelson Mandela]
Steve
Biko, 18 Aralık 1946’da Güney Afrika’nın King William kasabasında dünyaya
geldi. Kasaba, ülkenin en büyük topluluklarından olan Xhosa halkına ev
sahipliği yapan Doğu Cape şehrindeydi. Biko, Nelson Mandela ve Başpiskopos
Desmond Tutu gibi bu halka mensuptu.
Süreç
içerisinde edindiği bu miras, onu sömürgecilik karşıtlığı çizgisine taşıdı.
Doğu Cape, 1779’da Xhosa halkı ile yerleşimciler arasında başlamış olan ve yüz
yıldır devam eden Sınır Savaşları’nın sürdüğü yerdi. Dokuz ayrı savaşın
verildiği bölge, sürekli zulme tanıklık etti.
Nihayetinde
yerli halkın sırtına ciddi bir yük bindiren savaşlar, Xhosa halkına ait
toprakların ilhak edilmesi ve Britanya’nın sömürgeci idaresinin tesisi ile sona
erdi. Buna karşın Xhosa halkının sömürgecilik karşıtı mücadele geleneği, Doğu
Cape’in direniş tarihine ve ileride oluşacak direniş hareketinin ruhuna
kazındı. “Xhosa’nın peygamberi” olarak tarif edilen Biko gibi isimler, hareketi
özcü ve mesihçi bir anlama kavuşturdular.
Biko’nun
hayat hikâyesini kaleme alan Xolela Mangcu, Biko’nun siyasetine dair muazzam
bir özet sunuyor ve onun halkın bilincinde yeniden yer etmesini sağlayacak
süreci başlattığını söylüyor.[1] Mangcu da aynı sorunu ele alıyor: “Steve Biko
tam da Güney Afrika gibi bir üründür. O, Doğu Cape’teki Xhosa halkı içinde
geçirdiği çocukluğun geride bıraktığı çok etnisiteli siyasi mirasın bir
sonucudur.”
Biko
küçük yaşta babasını kaybeder. Onu kendisinin üç kardeşiyle büyüdüğü, beyaz
ailelere ait evlerde hizmetçi olarak çalışan annesi büyütür. Annesinin maruz
kaldığı ırkçılık, onu derinden yaralamış, politik ideolojisini etkilemiştir.
1963’te
ağabeyinin okuduğu Lovedale Enstitüsü’ne kaydolur. Ağabeyi, Panafrika
Kongresi’nin askerî kanadının üyesi olması şüphesiyle tutuklanıp hapse atılır.
Polis, Steve Biko’yu da sorgular. Onun da ifade ettiği biçimiyle bu türden
tutuklamalar ve baskılar, siyahların politik manada sinmesine neden olmakta,
sonuçta siyahlar, politik ve ekonomik isteklerini dillendiremez hâle
gelmektedirler.[2]
Bu
anlamda Biko, siyahların akıllarına ve dillerine vurulmuş zincirleri kırmayı
gündemine alan siyah bilinci geliştirmek ister. Polis sorguları ardından Biko
tutuklanmaz, ama okuldan atılır. Eğitimine bir süre sonra Roma Katolik yatılı
okulunda devam eder. Okuldaki rahip ve rahibeler, onun ileride siyahî teoloji
ile ilgili görüşleri için gerekli zemini hazırlar.
Okuldan
mezun olduktan sonra tıp okumasını sağlayacak bir burs kazanır. Bu bursla Natal
Üniversitesi’ne giden Biko, öğrenci hareketine katılır. Bu süreçte Biko, bir
yandan da ağabeyinin tutukluluğuna ilişkin dersler çıkartır.
Devletin
siyahlara yönelik muhalefetin yoğunluğunun azaldığını gören Biko, siyahların
mücadeleye katılımını esas olarak beyazların hâkim oldukları Ulusal Güney
Afrikalı Öğrenciler Birliği türünden yapıların azalttığını tespit eder. Bu
örgütlerin yüze çaldıkları makyajın değişmesi mümkün değildir, çünkü ırk
ayrımcılığının hüküm sürdüğü Güney Afrika’da üniversiteye ağırlıklı olarak
beyazlar gidebilmektedir. Bu sebeple siyahları ve beyazları içeren bu türden
örgütler, esasında çelişkili bir biçimde, ırklararasında baskın olan
eşitsizliği beslemektedirler. Bu noktada Biko, “bize asıl beyazlar zulmediyor,
ama bir yandan da o zulme karşı muhalefeti de temelde onlar yapıyor” sonucuna
ulaşır.
Aslında
Biko’nun siyahları ve beyazları birlikte içeren örgütlere yönelik eleştirisi,
bu tür örgütlerin siyah azınlığın değil, liberal beyaz çoğunluğun çıkarlarını
temsil ettiğine dair tespitine dayanmaktadır. Bu türden örgütlerde ırksal
imtiyazların mevcut yapısal formlarını temsil eden ve muhaliflere emirler
yağdıran kişiler, gerçekte Biko’nun oluşturmak istediği bilinçle çelişmektedir.
Siyahların politik mücadelelerini ileriye taşımaları için önce o mücadelenin
dizginlerini ellerine almaları gerekmektedir.
Bu
tespiti uyarınca Biko, dünya genelinde politik ve toplumsal hareketlerin
zirvede olduğu 1968 yılında Güney Afrikalı Öğrenciler Örgütü’nü (SASO) kurar.
Bu örgüt, ırk ayrımcılığına karşı mücadelelerini yönetme hakkını siyahlara
verecektir.
SASO,
siyahlararası dayanışmanın sahip olduğu erdemleri yücelten ve politika
sahasının merkezine siyah olmanın onurunu yerleştiren Siyah Bilinci
Hareketi’nin ilk somutlaşmış hâli olarak görülebilir. Artık siyah öğrencilerin
çilelerini, dertlerini anlatmaları için beyaz sözcülere ihtiyaçları yoktur,
ayrıca siyahlar, eşitlik taleplerinin örgütler eliyle susturulmasını
kabullenmek durumunda da değildirler.
Bu
süreçte siyahlar kendi aralarında ilişki kurmaya başlarlar, böylece siyah
bilinci ile psikolojik kurtuluş eşanlamlı ifadeler olarak görülür. Bu noktada
Biko, Marcus Garvey’nin “Afrika’ya Dönüş” denilen Afrika’nın birliği
hareketiyle ilişki kurar. Garvey’nin umudu, siyahların kendilerini zihinsel
kölelikten kurtulmaları yönündedir. Başkaları bedenlerini özgür kılabilir, ama
asıl önemli olan, zihnin özgür olmasıdır. Bu, Bob Marley’nin Redemption Song
şarkısıyla popüler hâle gelmiş politik idealdir.[3]
Siyahların
bedenlerini özgürleştirebilmeleri için önce zihinlerini özgürleştirmeleri
gerekir. Bu noktada belirtmek gerekir ki Biko, tümden ayrışmayı
savunmamaktadır. Bilâkis o, Güney Afrika’daki sömürgecilik karşıtı hareketlerin
başarısının etnisite sınırlarını aşabilme becerisine bağlı olduğunu
düşünmektedir.
Ne
var ki tüm hareketleri esas olarak içinde oluştukları koşullar ve ele aldıkları
politik meseleler biçimlendirmektedir. SASO’nun düzene bağlı liberal beyaz
örgütlerden uzaklaşma kararı, esasen siyahların beyazlardan aşağı ve düşük
seviyede görüldüğü ortama verilmiş zaruri bir cevap niteliğindedir. SASO’nun
ırk politikası ve Siyah Bilinci Hareketi, bir bütün olarak zamanla mevcut
sınırları aşarak, siyahî ve yerli aktivistleri bünyesine katar.
Biko’nun
arkadaşları Malusi ve Thoko Mpumlwana’nın aktardığına göre, “Siyah bilinci
hareketinin amacı, beyaz olmayan insanları siyahların olduğu düşünülen bir
sosyo-politik blok içerisinde bir araya getirmekti.”[4] Bu sayede hareket,
sadece siyahların örgütlenmesine katkı sunmakla kalmayacak, ayrıca beyaz
olmayan ezilenlerin en geniş koalisyonunu oluşturacaktı. Zira adil olmayan
maddi koşulların çilesini sadece Afrikalılar çekmiyordu. Hareketin oluşturduğu
siyah dayanışma hareketi kendisini Panafrika Kongresi’nden ve Afrika Ulusal
Kongresi’nden ayrıştırdı.
SASO
büyüdükçe eğitimli üniversiteli gençlerin dışına taşıp siyahları bütünüyle
kucaklamaya başladı. Bu süreci besleyen pratik bakış açısına sıradan
Afrikalıların ihtiyaçlarına odaklanan, benzer örgütlerin düştüğü, toplumla bağı
olmayan soğuk tavırla ilgili tuzaktan uzak duran bir dil eşlik etti. Bu girilen
yolun sonunda, 1972’de Siyah Halkın Kongresi meydana getirildi. Beyazları
dışlayan bu örgüt, siyah bilincini ana felsefesi olarak benimsedi.
Siyah
bilinci, siyah olmanın erdemlerini tüm tarihsel ve kültürel yönleriyle yücelten
bir yaklaşım içine girdi. Bu amaç doğrultusunda hareket, siyah toplumunun
yüzlerce yıllık zulmün, köleliğin ve teslimiyetin kalıntılarından kurtulması
gerektiğini söyledi. Bu türden bir psikolojik kurtuluş süreci, ancak siyahlar
eliyle işletilebilirdi.
Böylelikle
Siyah Bilinç Hareketi, farklı ırklara mensup insanları kucaklayan mücadeleye
dair büyük umutlar besleyen Nelson Mandela’nın uzlaşmacı çizgisinden uzaklaştı.
Biko’nun siyahların toplumsal ve ekonomik açıdan güçlendirilmelerini ve
bağımsızlığını esas alan Siyah Toplulukları Programı’na katılması ile hareketin
ulaştığı kitle de genişledi.
Bu
program kapsamında sağlık merkezleri kuruldu, çeşitli yayınlar basıldı, politik
tutsakların ailelerine destek verildi, okullar ve kreşler inşa edildi. Tüm bu
adımlarda amaç, siyahların hem maddi refahını hem de özgüvenlerini artırmaktı.
Bu çalışmalara kısmen yön verense bireyin zihinsel kurtuluşunun koşullar
değiştirilmeden mümkün olmadığına dair kanaatti.
Biko’nun
kurduğu Siyah Bilinci Hareketi bünyesinde üç örgüt bir araya geldi: SASO
politik yönü tayin eden radikal öğrenci örgütüydü; Siyah Halkın Kongresi (BPC)
insanları bir araya getiren ana yapıydı; Siyah Toplulukları Programı ise
insanlara sosyal yardım sunan kuruluştu.
Bu
bütünlükçü yaklaşım, Biko’nun topluma ve sistemsel değişim ihtiyacına dair
anlayışını yansıtmaktaydı. Özgürlük gibi bir niyet varsa sistemin değişmesi
gerekliydi. Avrupalı bir gazeteciyle eşitlikçi topluma dair görüşleri konusunda
yaptığı söyleşide Biko, Siyah Halkın Kongresi’nin yürüdüğü yolun anlamlı bir
değişimle ilgili olduğunu, bu anlamda ekonomide yürünen yolun ve ekonomi
politikalarının yeniden oluşturulması gerektiğini, servetin yeniden
dağıtılmasının şart olduğunu söyledi.[5]
Kendi
yoldaşlarına ise şu uyarıyı yapıyordu:
“Eğer sadece yönetim
kademelerindeki yüzleri değiştirmekle yetinirsek, siyahlar yoksul olmaya gene
devam edecek, siz de bir avuç siyahın burjuvalaştığına tanık olacaksınız.”
Siyah
Bilinci hareketinin yol açtığı etki, ırk ayrımcısı müesses nizamın sinirlerini
bozdu. Bunun üzerine yetmişlerin ilk yarısında hareketin üyelerine yönelik
saldırılar gerçekleştirildi. Hareketin liderleri tutuklandı. İlk başta Biko,
doğduğu kasabadan çıkamaz hâle geldi. Yetmişlerin ortasında ise Siyah Halkın
Kongresi ile çalışmalar yürütmesine yasak getirildi. Bu süreçte hareket, nüfuz
alanını iyice genişletti. Siyahlar arasında militanlık düzeyinin iyiden iyiye
artması ile birlikte süreç başka bir yöne evrildi. 1976’daki Soweto
Ayaklanması, bu sürecin en somut ve en net ifadesiydi.
Gösterilerin
ilk kıvılcımını 1974 tarihli Afrikanca Eğitim Kararnamesi çaktı. Buna göre
okullarda Afrikanca eğitim zorunlu hâle getirildi. Bu karara yönelik isyan,
Siyah Bilinci Hareketi’ne bağlı gençlerin bilinçlenmesiyle ve kararlılığıyla
alakalı bir gelişmeydi. Gençler, kendi tarihlerini ve kimliklerini talep
ediyorlardı.
Biko’nun
ölümü, devletin artan saldırılarının ardından geldi. Ölene dek politik örgütlü
kimliğini terk etmeyen Biko, kurtuluş hareketinin hız kazandığını görüyordu.
1976’taki Terörizm Kanunu uyarınca tutuklanıp hapse atıldı. Kısa bir süre sonra
çıksa da tekrar hapse girdi. 18 Ağustos 1977’de bir yoldaşıyla seyahat ederken
polisin yola kurduğu barikatın önünde durduruldu. Polis Biko’yu tanımadı.
Biko’nun arkadaşı Peter Jones, kimliğini göstermeyi reddetti. Arkadaşının
başının dertte olduğunu gören Biko, arkadaşının önüne geçip polise kendi
kimliğini gösterdi. Bunun üzerine polis, Biko ve Jones’u iki ayrı karakola
götürdü. Jones, gösterdiği cesaret karşısında dayak ve işkenceyle yüzleşirken,
Biko’nun ödeyeceği bedel daha ağır olacaktı.
Karakolda
çırılçıplak soyulup fena hâlde dayak yiyen Biko, 6 Eylül’de beyin kanaması
geçirdi. Durumunun kötüleşmesine rağmen günlerce hapiste tutuldu. Epey bir
zaman sonra elleri kelepçeli ve çıplak bir hâlde yüz kilometre ötedeki
hastaneye götürüldü. 12 Eylül 1977’de Pretoria’daki hücresinde vefat etti.
Irk
ayrımcısı hükümet, Biko’nun başına gelenlerle ilgili haberleri gizlemek için
uğraştı. Devletin elinde acımasızca katledilmesi, tüm dünyada yankı buldu ve
özgürlük mücadelesinin ateşini harladı.
Özgürlük
için dövüşerek ölenler, gerçekte ölü değil şehittirler. Bu, ölümü
romantikleştirmek değil, ölenlerin hayatlarını yüceltmek demektir. Sonuçta
devletler, kişileri öldürebilirler ama onların fikirlerinin başkalarının
hayatları üzerinde bıraktıkları etkiyi yok edemezler.
Sonrasında
Biko’nun temsil ettiği Siyah Bilinci Hareketi, yoluna devam etti ve Güney
Afrika’da ırk ayrımcılığına yaslanan yapıyı yıktı. Bu, Stephen Bantu Biko’nun
sonsuza dek hatırlanmasını sağlayacak, sömürgeciliğe ve ırkçılığa karşı alınmış
bir zaferdi.
Biko,
Siyah Halkın Kongresi’ni, Afrika Ulusal Kongresi’ni ve Panafrika Kongresi’ni
birleştirmeyi umut ediyordu. Bu umut, yazılarının toplandığı İstediğimi
Yazıyorum isimli çalışmada karşımıza en fazla çıkan şeydi.
Onun
inancına göre birleşik bir cephe kurulduğu takdirde, ırk ayrımcılığına karşı en
sağlam ve en güçlü itiraz gerçekleştirilebilecekti. Mandela’nın iddiasına göre
o dönem Afrika Ulusal Kongresi’nin lideri olan Oliver Tambo ile bir toplantı
ayarlanmıştı ve o toplantıda Biko’nun önerisi ele alınacaktı. Ama o günlerde
Biko katledildi.
Bu
üç yapının ırk ayrımcılığına karşı bir araya gelme ihtimali ırk ayrımcısı
hükümeti alarma geçirdi. Mandela tam da bu sebeple, “ırk ayrımcılığının
yaşaması için Biko ölmeliydi” dedi. Biko, tek başına ırk ayrımcısı devlete denk
bir güce sahipti. Dolayısıyla onun öldürülmesiyle, şehit olmasıyla, söz konusu
eylemi gerçekleştirmiş olan devlet, politik yıkıma doğru sürüklendi.
Hişam Zekai
[Kaynak:
The Palgrave Encyclopedia of Imperialism & Anti-imperialism, Yayına
Hazırlayanlar: Immanuel Ness ve Zak Cope, Cilt I, Palgrave Macmillan, 2016, s.
25-28.]
Dipnotlar:
[1] X. Mangcu, Biko: A Life, 2004 (Londra: I.B. Tauris & Co. Ltd.),
s. II.
[2]
Steve Biko, “Our Strategy for Liberation”, Yayına Hz.: A. Stubbs, I Write
What I Like: Steve Biko. A Selection of his Writings içinde (Oxford:
Heinemann), s. 143.
[3]
Marcus Garvey, 1 October Speech by Marcus Garvey, Yayına Hz.: R.
A. Hill, The Marcus Garvey and Universal Negro Improvement Association
Papers, Cilt III, Kasım 1927-Ağustos 1940 (Berkeley and Los Angeles,
CA: University of California Press), 1990, s. 791.
[4]
Steve Biko, a.g.e., s. xxvi.
[5] Steve Biko, a.g.e., s. 149.
Fransız
Komünist Partisi, diğer Avrupa komünist partileriyle aynı rahimden doğdu.
Savaşın son yıllarında sosyalizmin ve sendikalizmin bağrında şekil aldı.
Sosyalist Parti’den ve Genel İşçi Konfederasyonu’ndan memnun olmayan,
sosyalizmin “kutsal birliğe” bağlılığını, savaşa sunduğu desteği eleştirmeye
cüret edenler, hareketin ilk hücrelerini oluşturdular. Öncüler arasında az
sayıda ismi bilinen militan bulunuyordu. Bu ufak ama dinamik ve militan olan
azınlık grup, Zimmerwald ve Kienthal konferanslarına katıldı, yeni devrimci
Enternasyonal’in taslağı bu grup eliyle oluşturuldu.
Hareketin
arkasındaki itkiyi ise Rus devrimi sağladı. Loriot, Monatte gibi Sosyalist
Parti ve Genel İşçi Konfederasyonu üyesi kimi isimler bir araya geldiler.
Üçüncü Enternasyonal’in kurulmasıyla birlikte Fransız devrimcilerinin
temsilcileri olarak Guilbeaux Sadoul’un öne çıktığı süreçte, Monatte ve
Loriot’un başını çektiği hizip, Sosyalist Parti içerisinde Moskova’ya bağlanma
meselesini tartışmaya açtı.
1920’de
Strazburg’da düzenlenen kongrede komünist eğilim çok sayıda oy aldı. Her şeyden
önemlisi bu hareket, başını Cachin ve Frossard’ın çektiği merkezci eğilimden
ciddi bir destek aldı ve parti içerisinde önemli bir güç hâline geldi.
Tartışma, bu kongreyle sona ermedi. Cachin ve Frossard Moskova’ya gitti. Burada
devrime tümüyle bağlandı. Bu dönüşümle birlikte, bir önceki kongreden on ay
sonra toplanan Tours Kongresi’nde Sosyalist Parti’nin çoğunluğu, Üçüncü
Enternasyonal’e bağlılığını ilân etti.
Bu
noktada, rüzgârın komünist hareketten yana estiği koşullarda parti bölündü.
Sosyalistler, partinin eski ismine sahip çıktılar. Vekillerin önemli bir kısmı
da onlardan yana durdu. Komünistlerse devrimci geleneğin mirasını ve L'Humanité
gazetesini sahiplendiler.
Ne
var ki Tours’daki ayrışma, partiyi reformist/devrimci veya başka bir ifadeyle,
sosyalist/komünist diye açık ve net bir biçimde tanımlanmış homojen iki gruba
ayrıştırmadı. Sosyalist Parti’nin devrimci aklı ve ruhu yeni komünist partisine
geçti. Birçok militan, demokrasiye fazlasıyla bağlı olduğu için komünist
hareketle sadece duygusal ve düşünsel bir bağ kurabildi. Savaş öncesi dönemin
sosyalizm okulunda eğitim görmüş olan bu isimler, Bolşevik yönteme kendilerini
adapte edemediler. Ruhen fazla eleştirel, fazla akılcı ve fazla çocuksu olan bu
militanlar, Bolşevizmi dinî ve mistik düzlemde yücelten görüşü benimsemediler.
Onların çalışmaları, vardıkları hükümler, biraz şüphe yüklüydü ve Üçüncü
Enternasyonal’in genel ruh hâliyle asla örtüşmüyordu. Bu karşıtlık ve
uyumsuzluk krize yol açtı. Reformist bir kökene ve psikolojiye sahip unsurlar
ya içerilecek ya da dışlanacaktı. Bunların varlığı, genç partinin hareketini
ketliyor, partiyi felç ediyordu.
Sosyalist
Parti’deki bölünmenin ardından Genel İşçi Konfederasyonu da bölündü. George
Sorel’in fikirlerinden beslenen devrimci sendikalizm, savaş öncesinde
proletaryanın devrimci ve sınıfçı ruhunu diriltmiş ama bu ruh süreç içerisinde
reformist ve parlamentarist pratik eliyle dinginleştirilmişti. Savaştan beri
konfederasyona bu ruh hâkimdi. Konfederasyon, savaş süresince Sosyalist Parti
ne yaptıysa onu yaptı.
Sonuçta
savaş sona erdiğinde sosyalizm krize girince sendikacılık da krize girdi. Genel
İşçi Konfederasyonu’nun bir kısmı sosyalist hareketi, diğer kısmı komünist
hareketi destekledi. Proleter mücadelenin bu yeni aşamasında devrimci ve
sınıfçı ruhu, Üçüncü Enternasyonal’e bağlı fırkalar temsil ettiler.
Devrimci
sendikacılığın birçok teorisyeni de bu gerçeği kabul etti. Sosyalizmin
reformizm eliyle yozlaştığı süreci ağır bir dille eleştiren bir isim olarak
Sorel, Bolşeviklerin sınıfsal yöntemine destek sundu, ama Lenin’in kitaba bağlı
bir Marksist olarak görülemeyeceğini söyleyen kimi sosyalistler, Lenin’in
kişiliğinin Sorel’in etkisi altında olduğunu iddia ettiler.
Genel
İşçi Konfederasyonu, sendikalar devrim yolu ile reform yolu arasında bir seçim
yapmak zorunda kaldıkları için bölündü. Mücadele dâhilinde devrimci sendikalizm
yerini komünist harekete bıraktı. Ekonomi sahasından politika sahasına taşınan
mücadelenin, kaçınılmaz olarak heterojen bir bileşime sahip olan sendikalar
eliyle yürütülmesi imkânsızdı. Mücadele, neticede homojen bir nitelik arz eden
bir parti tarafından verilmeliydi.
Teoride
değilse bile pratikte iki eğilime de mensup sendikalar bu zorunluluk karşısında
boyun eğdiler. Eski konfederasyon Sosyalist Parti siyasetine, yeni
konfederasyon (Birleşik Genel İşçi Konfederasyonu –CGTU) Komünist Partisi
siyasetine bağlandı. Ama aynı zamanda sendika sahasında kutuplaşma ve tasnif
süreci yavaş işleyen, zahmetli bir dizi çalışma üzerinden somutlandı. Yaşanan
kopuş ortadaki meseleyi çözüme kavuşturmadı, onu sadece gündeme getirmeye
yaradı.
Bu
sebeplere bağlı olarak Fransız komünistlerinin Bolşevikleşme süreci,
gözyaşlarının dökülmesine sebep olacak bir dizi tasfiyenin devreye sokulmasına
neden oldu. Bu adımı atmaya kararlı olan Üçüncü Enternasyonal, en radikal
araçlarını devreye soktu. Örneğin Komintern, Hür Masonluk’la arasındaki tüm
bağları kopartmaya karar verdi. Savaş öncesi dönemde laiklik mücadelesi
dâhilinde radikal tutumları desteklemiş olan eski Sosyalist Parti, zamanla
mason locaları içerisinde radikal burjuvaziyle bağ kurmuş, ona teslim olmuştu.
Esasen
hür masonluk, radikal hareketle sosyalist hareket arasında var olan, kendisini
kısmen gizleyen bağdı. Sosyalist Parti içerisindeki bölünmeyle birlikte hür
masonluğun etkisi Komünist Partisi’ne miras kaldı. Aradaki bağ, varlığını
sürdürdü. Kamusal alanda reformizmin her biçimine karşı mücadele eden birçok
komünist, militan mason localarında her türden radikal isimle, burjuva
siyasetçisiyle kardeş olmuştu.
Neticede
devrimci siyasetle reformist siyaset, hâlen daha birbirine bağlıydı. Üçüncü
Enternasyonal, işte bu bağı kesmek istedi. Alınan karara karşı çıkan
reformistler kazan kaldırdılar. 1920’de Moskova’ya gitmiş olan Frossard,
Komintern’in kendisinden gücünün yetmeyeceği bir şeyi istediğini düşünüyordu.
Bu noktada genel sekreterlik görevinden istifa ettiğine dair bir mektup kaleme
aldı. O aşamada parti bölündü. Frossard, Lafont, Meric, Paul Louis ve diğer
önde gelen unsurlar, maceralı ve insanı bitap düşüren bir sürecin ardından,
ileride Sosyalist Parti’ye yeniden katılacak olan özerk bir grup meydana
getirdiler.
Bu
kopuşlar, partiyi ve köklerini pek zayıflatmadı. Aksine, Mayıs seçimleri,
komünistlerin kitle tabanlarının genişlediğini ortaya koydu. Komünistlerin
listesi, dokuz yüz bin oy aldı. Bunun sonuncunda meclise yirmi altı komünist
vekil sokuldu. Ulusal Blok ve Sol Blok karşısında önemli bir adım atılmış oldu.
Bazı isimleri yitirmesine rağmen parti, homojenleşti. Bolşevikleşme süreci
başarıyla sonuçlandı.
Ama
tüm bu gelişmeler, Fransa’da komünist ayaklanmanın eli kulağında olduğunu, pek
yakında gerçekleşeceğini anlatan olgular değillerdi. “Komünizm tehlikesi”,
hareketi dışsallaştırmak için başvurulan bir ifadeydi ve hâlen daha
kullanılıyordu.
Her
şeyin ötesinde devrim, sabit bir olgu olarak ele alınamaz. Devrim, darbe
değildir. O, çok katmanlı bir çalışmadır. Devrim, tarihin eseridir.
Komünistler, bu gerçeği gayet iyi bilirler. Onlar, günlerini yanılsamalarla
geçiremezler.
Fransız
Komünist Partisi, bugün iktidarı almak için hızlı ve yepyeni bir atak peşinde
değil. Parti, işçi kitlelerini ve destekçilerini programına örgütlemeye
çalışıyor. Küçük burjuvazi içerisinde propaganda yürütmek için adımlar atıyor.
Bu çalışma dâhilinde kendi misyoner birliklerini oluşturuyor, sahaya sürüyor.
Her gün L’Humanité gazetesinin iki yüz bin nüshası, partinin sözünü tüm
Fransa’ya ulaştırıyor. Karadeniz’deki isyankâr geminin denizcileri olarak
Marcel Cachin, Jacques Doriot, Jean Renaud, André Berthon, Paul Vaillant
Couturier ve André Marty, bugün mecliste çalışma yürütüyor.
Parti
arınıyor. Hedefine odaklanıyor. Komünistlerin lügatinde “parlamenter” kelimesi
klasik mânâda kullanılmıyor. Komünist parlamenterler müzakere yürütmüyorlar.
Meclis, onlar için ajitasyon yapmak, eleştiri yöneltmek için kullanılacak bir
kürsü.
José Carlos Mariátegui
1925
Kaynak
Filistin
halkının büyük ayaklanmasının, İntifada’nın 35. yıldönümü. Aralık 1987’deki
intifada üzerinden Samidun Filistinli Tutsaklar Dayanışma Ağı, bugüne dek süren
mücadelenin, direnişin ve devrimin canlı hatırasını ve mirasını diri tutuyor,
onurlandırıyor, yüceltiyor.
Gazze’deki
Cibaliye mülteci kampında İsrail işgal ordusuna ait bir askerî cemseden açılan
ateş sonucu dört Filistinli işçinin öldürülmesi sonrası Filistinliler, 8 Aralık
1987 günü sokaklara döküldüler. Halk, kendi hareketini meydana getirdi,
kolektiflerini ve kurumlarını oluşturdu, Ayaklanmanın Birleşik Ulusal
Liderliği’ne ait mesajlar üzerinden birleşti, İsrail’i boykot etti ve halk
mücadelesiyle kolektif direnişin tüm unsurlarını pratiğe döktü. İntifada
sürecine öncülük etme noktasında kadınlar, gençler ve işçiler kritik bir rol
oynadılar, her köyde, kasabada ve şehirde sömürgeciliğe karşı direnişten neşet
edecek devrimci toplum için ortaya konulacak tüm çalışmaları yürütmek adına
komiteler örgütlediler.
İntifada,
sadece Filistin’deki Filistinlileri değil, sürgündeki ve diasporadaki
Filistinlileri de birleştirdi. Birçok yönden İntifada, Lübnan kamplarındaki
kuşatmayı kırdı, dünya genelinde Filistinli toplulukların örgütlenmesi sürecini
tetikledi, aynı zamanda Filistinlilerle dayanışma çalışmalarının örgütlenmesine
dönük adımların hızla artmasını sağladı.
Doğal
olarak İntifada, büyük bir baskı ile karşılaştı: insanlar, toplu hâlde hapse
atıldılar, ağır işkencelerden ve sorgu süreçlerinden geçtiler, Rabin’in o
herkesçe bilinen “kemik kırma” politikasına maruz kaldılar. İşgal güçleri,
İntifada süresince yüz binlerce Filistinliyi gözaltına aldı, hapse attı,
120.000’den fazla insan yaralandı, yüzlercesi katledildi. Filistinli tutsaklar,
direnişlerine ve başkaldırılarına demir parmaklıklar ardında devam ettiler,
bağrından birçok parlak genç örgütçüyü çıkartacak olan “devrim okulları”nı
kurdular, bu okulların temellerini sağlamlaştırdılar.
İntifada,
Sovyetler Birliği ve Doğu Bloku devletlerinin yıkılışından, tek kutuplu dünyaya
hâkim olan ABD emperyalizminin yol açtığı tehdide, oradan birinci Irak
Savaşı’na ve Arapların özyönetim pratiklerine yönelik saldırılara dek birçok
uluslararası gelişmeye rağmen devam etti. Maalesef bu süreçte İntifada,
birilerinin malı hâline geldi. Filistin halkının fedakârlıkları ve başarıları,
ABD emperyalizmi ile gerici Arap rejimleriyle ittifak hâlinde olan Filistinli
yönetici sınıf tarafından gasp edildi. Bu süreçte yüzler önce Madrid
Konferansı’na sonra da Oslo Anlaşması sürecine çevrildi. Böylelikle Filistin
halkının devrimci arzuları, Siyonist sömürgeciliğin yanı başında basit bir
özyönetim projesine dönüştürülmeye çalışıldı.
Oslo
Anlaşması, İntifada’ya son vermiş gibi görünse de Filistinlilerin devrimci
vizyonuna halel getiremedi. İntifada, bugün Filistin mücadelesinin neden
alternatif bir yola, topyekûn kurtuluş ve geri dönüş vizyonu ile uyumlu bir
yola ihtiyacı olduğunu ortaya koyuyor. Zira bugün Filistin davası, bir kez daha
tasfiye edilmeye çalışılıyor.
İntifada’nın
sunduğu vizyon, hiçbir vakit mağlup olmadı, engellenemedi, ezilemedi. Bu
vizyon, onlarca yıldır olduğu gibi her bir ayaklanmada yaşamaya devam ediyor.
Filistin’de, mülteci kamplarında, sürgünde ve diasporada, dünyanın her bir
şehrinde, her adalet mücadelesinde Filistin bayrağı, devrim umudu, devrim
arzusu ve özgür bir gelecek vizyonu olarak, bir çiçek misali karşımıza çıkıyor.
Hâlen
daha devam eden İntifada’nın 35. yıldönümünde, özgürlük için dövüşen, kendisini
feda eden insanlar huzurunda Samidoun Filistinli Tutsaklar Dayanışma Ağı,
nehirden denize tüm ülke kurtulana, geri dönüş gerçekleşene dek mücadeleyi
sürdüreceğine söz veriyor.
Samidoun
On
dokuzuncu yüzyılın sonuna doğru Fransa’da sosyalizm, farklı okullara ve
örgütlere ayrıştı. Başını Guesde ve Lafargue’un çektiği İşçi Partisi, resmi
planda Marksizmi ve onun sınıfsal taktiklerini temsil eden yegâne yapıydı.
Blankizm hareketi içinden çıkmış olan Sosyalist Devrimci Parti, bünyesinde
Komün’ün devrimci geleneğini kendi bünyesinde cisimleştirdi. Hareketin en
önemli ismi, Vaillant’dı. Bağımsızlar ise işçi sınıfından ziyade aydın cenahı
içerisinde örgütlenmişlerdi. Hareket, sosyalizme ilgi duyan birçok insanı
saflarına kattı. Viviani ve Jaurès gibi isimler, bu grup içerisinde faaliyet
yürüttüler.
1898’de
İşçi Partisi, farklı sosyalist örgütlerle yakınlaşma süreci içine girdi. Bu
düzlemde anlaşmanın ve ittifakın zemini belirlendi. Başka ülkelerde sosyalist
teorinin ve pratiğin netleştirilmesi süreci Fransa’da işledi, ama burada
anarşizme meyilli sektlerin, tarikatların tasfiyesine ihtiyaç duyuldu.
Fransa’da
görünürde dokuz ayrı eğilim varsa da aslında iki eğilim söz konusuydu: Sınıfçı
eğilim ve işbirlikçi eğilim. Son tahlilde bu iki eğilim, uzlaşmaya varmak
amacıyla birbirlerinin sınırlarını belirleme ihtiyacı duydu. Sınıfçı veya
devrimci eğilime göre mesele, devrimin uzak bir hedef olduğu gerçeğinin
görülmesi ve sınıf mücadelesinin en ılımlı tezahürlerine indirgenmesiydi. Diğer
yandan işbirlikçi eğilimse işbirliğinin sosyalistlerin burjuva meclisine
girişleri anlamına gelmediğini kabul etmek zorunda kaldı. Sosyalist hareketin
yol açacağı kutuplaşma evresine ulaşana dek bu netlik, yürünecek yolun
görülmesi için kâfi idi.
Ama
sonra somuttaki bu uyumsuzluğu artıran bir olay yaşandı. Sosyalist örgütlerden
birine bağlı bir isim olarak Millerand, Waldeck Rousseau’nun radikal
hükümetinde bulunması yönünde yapılan teklifi kabul etti. Devrimci eğilim,
Millerand’ın özür dilemesini ve ileride sosyalistlerin bakanlıkta yer
almamasını talep etti. Açıktan Millerand’da destek sunmayan işbirlikçi eğilim,
eski tezini yeniden gündeme getirdi ve belirli koşullarda bakanlıkta bir koltuk
sahibi olma fikrine destek sundu. Kısa bir süre sora Millerand’ın yolundan
giden Briand, bakanlık konusunda yeni bir maceraya atılmak istediği için,
kapıları kapatmamak adına, hamle yapma ihtiyacı duydu. Öte yandan Fransa’da
süreç içerisinde yaşanan ilerleme dâhilinde sosyalist hareket, sadeleşti. Artık
dokuz ayrı eğilimden değil, iki eğilimden söz edilmekteydi.
Birlik,
1904 yılında gerçekleşti. Aynı yılın Ağustos ayı içerisinde bakanlıkta görev
alma meselesi, Enternasyonal’in Amsterdam kongresinde incelemeye tabi tutuldu
ve konuda bir hükme varıldı. Söz konusu kongre, işbirlikçilerin tezini redde
tabi tuttu. O ana dek ilgili tezi samimiyetle savunmuş olan Jaurès, sorumluluk
ve görev bilinci gereği disipline uydu ve Enternasyonal’de oylamaya tabi
tutulan karara göre hareket etti. Amsterdam’da alınan kararın sonucunda
Jaurès’in başını çektiği akım ile Guesde ve Vaillant’ın liderliğini yaptığı
akım arasında varılacak anlaşmanın ilkeleri, müteakip süreçte yürütülen
müzakereler dâhilinde belirlendi. Örgütler arası kaynaşma ise Nisan 1905’teki
Paris Kongresi’nde kabul edilip onaylandı. Ertesi yıl Briand’dan kurtulmuş olan
Sosyalist Parti, bir süreliğine burjuva siyasetinde önemli bir çekim merkezi
olarak varlığını sürdürdü ve kabinede belirli görevlerde söz sahibi oldu.
Neticede
birlik sürecinin doğurduğu parti, devrimci bir yoldan ilerlemedi. Birlik,
esasen Fransız sosyalizmindeki iki akım arasında gerçekleşen uzlaşmanın ve
tavizlerin bir sonucuydu. İşbirlikçi hareket, Üçüncü Cumhuriyet hükümetine
doğrudan dâhil olunması fikrinden vazgeçti. Öte yandan sınıfçı akımın kendisini
yutmasına izin vermedi. Hatta eskiye nazaran daha fazla uzlaşmaz bir örgüt
hâline geldi.
Batı’daki
diğer demokrasilerde olduğu gibi Fransa’da da sosyalizmin devrimci ruhu,
parlamento çalışmaları dâhilinde zayıfladı ve ketlendi. Sosyalizme verilen
oylar arttıkça mecliste alınan kararlarda sahip olunan ağırlık da arttı.
Sosyalist Parti, burjuva siyasetinin iç çelişkileri ve çatışmaları dâhilinde
belirli bir rol oynadı. Parlamento sahasında burjuvazinin en gelişkin
partileriyle işbirliği siyaseti güttü. Jaurès, güçlü bir sima olarak yaptığı o
nazik konuşmaları ile söz konusu işbirliği siyasetine idealizmin mührünü vurdu.
Batı Avrupa’daki diğer sosyalist partiler gibi Sosyalist Parti de ilgili
siyasete devrimci bir anlam kazandıramadı.
Zamanla
Fransa’da devrimci ruh, sendikalizme huruç etti. Devrimin en önemli ideologu,
Sosyalist Parti’nin yazarları arasından veya yayınları içerisinden çıkmadı. O
ideolog, sosyalizmin parlamentarizm ile yozlaşmasını eleştiren, devrimci
sendikalizmi yaratıp ona öncülük eden Goerge Sorel’den başkası değildi.
1905-1914
arası dönemde Fransız Sosyalist Partisi, seçim ve parlamento sahasında faaliyet
yürüttü. Bu çalışmalar dâhilinde parti üye sayısını arttırdı, daha fazla insanı
örgütledi. Küçük burjuvazinin belirli bir kısmını kendisine çekti. Birçok
aydını saflarına kattı. İlkelerini onlara öğretti.
1914
seçimlerinde parti bir milyon yüz bin oy aldı. Meclise üç vekil soktu. Savaşın
patlak vermesi ile partideki bu büyüme süreci sekteye uğradı. Avrupa sosyal
demokrasisindeki hümanist ve barış yanlısı tutum karşısında savaş olgusunun o
dinamik ve zalim gerçekliğini buldu. Seferberlik sürecinin başladığı dönemde
Jaurès’in ölümü partiye ciddi zarar verdi. Büyük liderinin kaybıyla ümitsizliğe
kapılan parti, fırtınaya saçlarını kaptırdı ve sürüklenmeye başladı. Fransız
sosyalistleri savaşa karşı koyamadılar. Barış için hazırlık yapma imkânı da
bulamadılar. Neticede hükümetle işbirliğine gitmek zorunda kaldılar. Guesde ve
Sembat bakan oldu.
Sosyalizmin
ve sendikal hareketin liderleri, kutsal birliğin siyasetini sürdürdüler. Bazı
sendikacılar ve devrimciler savaşa karşı çıktılar, yalnızlaştırıldılar,
katliama tek başlarına karşı koymaya çalıştılar.
Sosyalist
Parti ve Genel İşçi Konfederasyonu, olayların kendilerini belirli bir yöne
doğru sürüklemesine izin verdiler. Bazı Avrupalı sosyalistlerin Enternasyonal’i
yeniden inşa etme çabaları, Fransız sosyalistlerinden ve sendikalarından
gerekli desteği göremedi.
Sürpriz
bir biçimde imzalanan ateşkes, partiyi daha da zayıflattı. Savaş süresince
kendisinin belirlediği bir yoldan ilerlemeyen parti, burjuvazinin güdümüne
girdi ve onun sürüklediği yere gitti. Ama burjuvazi, zaferin politik sahada
getirdiği ganimeti Sosyalist Parti ile bölüşmedi. 1919 seçimlerinde, savaşın
yol açtığı devrimci kabarış hoşnutsuz ve hüsrana uğramış halk kitlelerini
sosyalizm safına doğru itmesine karşın, sosyalistler meclisteki koltuklarını da
yitirdiler, ülke genelinde ciddi oy kaybına uğradılar.
Ardından
parti bölündü. Parti ve sendika konfederasyonundaki bürokrasi devrimci
niteliğini yitirdi. Bu sebeple yeni Enternasyonal’e alınmadı. Savaşın yol
açtığı sersemlikten henüz çıkamamış olan gazetelerin yayın kurullarının,
yazarların, memurların ve avukatların devrimin genelkurmay kadrosu içerisinde
yer almaları mümkün değildi. Bu kesim, ister istemez, tehlikeden uzak, retoriği
esas alan, savaşın tüm o acımasızlığıyla yol açtığı fırtına ile kesintiye
uğrattığı demagojinin rahat ve kibirli dünyasına geri döndü.
Tüm
bu insanlar normalleştiler, devrimci duygularını yitirdiler. Buna karşın yeni
sosyalist kuşak yüzünü devrime çevirdi. Bu eğilim, kitlelerin desteğini aldı.
1920’deki Tours Kongresi’nde partinin büyük bir çoğunluğu “Komünist Partisi”
isminin alınması ile ilgili öneriden yana saf tuttu. “Sosyalist Parti” isminden
yana duranlarsa azınlıkta kaldılar. Eskiden olduğu gibi İşçi Enternasyonali
Fransız Seksiyonu olarak varlığını sürdürmek istediler.
Çoğunluk
ise Komünist Partisi’ni kurdu. Jaurés’in gazetesi L'Humanité komünist
partisinin yayın organı hâline geldi. Sosyalist partinin en önemli isimleri ve
vekilleri Sosyalist Parti içinde kaldı ve Leon Blum, Paul Boncour ve Jean
Longuet ile birlikte hareket etti.
Komünistler
kitleler, sosyalistler meclis içerisinde güçlü hâle geldiler.
Sonrasında
Avrupa’da yaşanan süreç ve olaylar eski sosyalizmin yeniden dirilmesine katkıda
bulundu. Devrimci dalga dindi. Proletaryanın saldırıya geçtiği dönem yerini
burjuvazinin saldırısına tanıklık eden döneme bıraktı. Kısa sürede dünya
devriminin gerçekleşeceğine dair umut yitip gitti. Eskiden olduğu gibi
kitleler, bu sefer de eskinin efendilerine inanmaya ve bağlılık duymaya
başladılar.
Ulusal
Blok hükümeti döneminde sosyalizm Fransa’da birçok destekçi kazandı. Eskiden
radikalizme yönelen insanlar ılımlı ve parlamentarist sosyalizme çevirdiler
yüzlerini. İşçi Enternasyonali Fransız Seksiyonu sosyalist radikallerle
birleşip Sol Blok’u meydana getirdi. Mayıs 1924 seçimlerinde bu blok 1919’da
yitirdiği vekilleri geri kazandı, hatta bunlara yenilerini ekledi.
Bir
süre sonra Sol Blok iktidar oldu. Sosyalistler, bunu kabinenin belirli bir
bölümünü ele geçirme fırsatı olarak değerlendiremediler. Henüz işbirlikçi
koalisyon karşıtı eğilimle ayrışmanın vakti değildi. Asıl önemli olan, Mayıs
seçimlerinde sosyalist seçmenlere sunduğu vaatlerini yerine getirdiği sürece
Herriot’ya destek sunmaktı.
Şubat
ayında Grenoble’da yapılan kongrede İşçi Enternasyonali Fransız Seksiyonu üyesi
sosyalistler radikallerle ilişkilerini gözden geçirdiler. Yapılan bir
toplantıda Longuet, Ziromsky ve Braque, programını uygulayamadığı için Éduard
Herriot’yu suçladı, ayrıca parlamentodaki sosyalist grubunu yumuşak bir siyaset
uyguladığı ve bakanlıktan feragat ettiği için azarladı. Bu üç sözcüsü üzerinden
sosyalistler, sınıfsal taktiklere bağlı kalma iradesini ortaya koydular. Ama
öte yandan Millerand ve Briand ile birlikte partiden kovulan ve bakanlık
koltuğuna oturmakla neticelenen işbirlikçi tutum Fransız sosyalizmi içerisinde
yeniden açığa çıktı. Bakanlık koltuklarının rahatlığını, kayıtsızlığını ve
sıcaklığını bilen ve bir dönem Marcel Sembat’nın yardımcılığını yapan Leon
Blum, işbirlikçi kesimin temsilcilerinden biraz daha sabır göstermelerini
istedi. Onlara bakan olmanın risk ve sorumluluk içermediğini anımsattı. Blum’a
göre sosyalistler, hükümete radikallerin işbirlikçisi olarak dâhil
olmamalılardı. Blum, esasen iktidarı tek başına ele alacakları koşulların
olgunlaşacağı ana dek beklemeleri gerektiğini düşünüyordu. O, Sol Blok
hükümetinin istim üzerinde olduğu dönemde Sosyalistlerin müttefiklerin elindeki
iktidarı alacak gücü elde edeceklerini ümit ediyordu.
Bu
ümitle hareket eden Sosyalist Parti, Grenoble’daki kongrede sol bloktan yana
olduğunu, gericiliğe ve Bolşevizme karşı durduğunu beyan etti. Böylece tüm
dürüstlüğüyle demokrasi yanlısı olduğunu söylemiş oldu.
José Carlos Mariátegui
1925
Kaynak
Dünyanın
hâkimiyeti, hâlen daha emperyalizmin elinde. Toprağı ele geçiren, kültürleri ve
toplulukları yok eden o. İnsanlık ve doğa, onun ayakları altında. İkisi de
emperyalizmin bitmek bilmeyen kâr arayışının çilesini çekiyor.
Emperyalizm,
üzerine yeşil bir gömlek geçirerek eleştirilerden kurtulacağını düşünüyor.
Yıkıcılığını, “doğayı koruma” bahanesi ardına gizliyor.
Bu
yalanlara inanır, şirketlerin doğadan yana olamayacağını unutur isek tıpkı
Fanon’un sözünü ettiği, akılları sömürgeleştirilmiş yerli halkların durumuna
düşeriz.
Statüko
bünyesinde kalıp onun için çalışmamız gerektiğini söyleyen çağrılara kulak
kesilir, o statükonun liderlerine ve mekanizmalarına güven duyarsak, statükonun
terimleriyle tartışıp onun “şiddet dışı yol” ve “uyum” gibi zokalarını
yutarsak, o vakit tam da Fanon’un ifade ettiği biçimiyle, “daha işin başında
mağlup edilmiş oluruz.”
Sömürgeci,
Fanon’un Cezayir’de bulunduğu günlerden beri pek değişmedi. Kapitalizm,
emperyalizm, endüstriyalizm ve Batı diye adlandırdığımız sistem, tüm
karmaşıklığı ile varlığını sürdürüyor.
Eğer
onu yere sermek, boynumuza, bileklerimize doladığı zincirlerden kurtulmak
zorunda isek zihnimizi sömürgelikten çıkartıp, tüm zihin dünyasından tam
anlamıyla kopmanın, tüm cümlelerinden, önermelerinden uzaklaşmanın yolunu
bulmalıyız.
Gerçek
bir radikal proje, tam da bununla ilgilidir. Bizim amacımız, uzun zamandır
esareti, zafiyeti ve teslimiyeti dayatan, bizi fiziksel gerçeklikten, doğadan
ve kolektif potansiyelimizden uzak tutan zincirleri kırmaları konusunda
insanları teşvik etmektir.
Walter
Benjamin’in ifadesiyle bizim “tarihin sürekliliğine bir kesik atmamız”
gerekiyor.
Organic Radicals
12 Ekim 2019
Kaynak
Nelson
Mandela’nın ölümü bize, Güney Afrika’nın siyah kitlelerinin, ilk olarak
Britanya emperyalizmi tarafından teşvik edilen, sonrasında Güney Afrika’nın
gerici ve ırkçı beyaz hâkim sınıfı tarafından küçük bir azınlığın
ayrıcalıklarını korumak amacıyla benimsenen acımasız, zalim ve gerici Apartheid
[ırk ayrımcılığı] rejimi karşısında kazandıkları büyük zaferi hatırlatıyor.
Mandela, hayatının yirmi yedi yılını hapishanede geçirdi ve onun temsil ettiği
halk, ABD’nin de içinde bulunduğu büyük emperyalist güçler tarafından
desteklenen tuhaf rejimi devirmek için onlarca yıl süren uzun ve zorlu bir
mücadele verdi.
Özellikle
Margaret Thatcher önderliğindeki İngiliz muhafazakârlarının ve diğer
emperyalist liderlerin çabalarına karşın rejim, milyonlarca siyah Güney
Afrikalının (madenlerdeki emekçilerin, okullardaki çocukların, varoşlardaki
halkın) büyük fedakârlıklarıyla yıkıldı. Güney Afrika halkı, büyük ülkelerdeki
işçilerin ve halkın boykotlar, grevler ve politik kampanyalar düzenleyerek
gösterdiği dayanışmanın desteğini gördü. Bu, Britanya’daki ve Amerika’daki
gerici güçler için büyük bir mağlubiyetti.
Fakat
bunun yanında, zamanlaması bakımından Apartheid rejiminin sonu, Güney
Afrika’daki beyaz hâkim sınıfın ve büyük kapitalist ülkelerdeki hâkim
sınıfların tavırlarındaki bir değişimden de kaynaklanıyordu. Mandela’yı artık
“terörist” olarak değerlendirmeme ve siyah bir devlet başkanının kaçınılmaz,
hatta gerekli olduğunu kabullenme yönünde alınan soğukkanlı ve gerçekçi bir
karar söz konusuydu. Peki bu karar neden alınmıştı?
Güney
Afrika’nın kapitalist ekonomisi, çok kötü durumdaydı. Nedeni yalnızca boykot
değildi, zira madenlerdeki ve fabrikalardaki siyah emeğinin üretkenliği de
azalmıştı. Sanayideki yatırımların niteliğinde ve dış yatırımların
kullanılabilirliğinde keskin bir düşüş yaşanmıştı. Bu durum, 1980’lerin ilk
yıllarındaki küresel ekonomik durgunluk döneminde sermayenin kârlılığının savaş
sonrası dönemin düzeyine düşmesinde ifadesini buldu. Ve diğer kapitalist
ekonomilerden farklı olarak, Güney Afrika emek gücünü sömürerek işleri yoluna
koymanın bir yolunu bulamadı.
Yönetici
sınıf, stratejisini değiştirmek zorundaydı. F.W. De Klerk himayesindeki beyaz
liderler, geçen on yıllarda izlediği politikayı terk ettiler; Mandela’yı
serbest bırakma tercihinde bulunarak siyahların çoğunlukta oldukları, emek
disiplinini yeniden tesis edebilecek ve kârlılığı canlandırabilecek bir
hükümetten yana oldular. De Klerk, yaptıklarının karşılığı olarak, Nobel Barış
Ödülü’nü 76 yaşında devlet başkanı olan Mandela ile birlikte aldı! Gerçekten de
ilk Mandela yönetiminde kârlılık, işgücünün sömürülme oranlarındaki ani ve
büyük yükselişe bağlı olarak önemli ölçüde arttı.
2000’lerin
başında kârlılık oranları, sermayenin organik bileşiminde makineleşmenin hızlı
bir şekilde artması dolayısıyla, sömürü oranlarındaki daha büyük artışa rağmen,
azalan bir seyir izledi. Güney Afrika sanayisi, şimdilerde zor durumda,
işsizlik ve suç, küresel oranların çok üzerinde ve ekonomik büyüme çöküşün
eşiğinde.
Mandela
ve sonrasında Thabo Mbeki yönetimindeki Güney Afrika, tam anlamıyla berbat
durumda olan siyah çoğunluğun yaşam koşullarında, Apartheid rejiminin acımasız
ve keyfi denetimine ve eşitsizliğine son vererek sağlığın korunması, konut
sorunu, elektrik, eğitim vb. alanlarda belirli gelişmeler kaydetti. Fakat Güney
Afrika, hâlâ dünyada en yüksek gelir ve servet eşitsizliğine sahip ve
ekonomideki eşitsizlik, hiçbir zaman siyah kapitalistlerin beyaz olanlara
katıldığı durumdakinden daha yüksek olmadı. ANC (Afrika Ulusal Konseyi), açıkça
ilân edilmiş sosyalist ideolojisine rağmen, madenlerde ve kaynak sanayilerinde
bile hiçbir zaman kapitalist üretim biçimini ortak mülkiyetle değiştirmeye
yönelmedi.
OECD,
gelişmekte olan ülkelerde gelir eşitsizliği hakkındaki raporunda şunları
söylüyor:
“Bir uçta, geçtiğimiz iki
on yılda üretimdeki güçlü büyüme iki ülkede (Brezilya ve Endonezya) gelir
eşitsizliğinin azalmasıyla el ele gitti. Diğer uçta ise, aynı dönemde dört ülke
(Çin, Hindistan, Rusya Federasyonu ve Güney Afrika) ekonomilerindeki güçlü
genişlemeye rağmen, eşitsizlik seviyelerinde dik bir artış kaydetti.”
Güney
Afrika’nın genellikle varlıklı olan küçük beyaz azınlığı Apartheid rejiminin
sonlanmasından pek etkilenmeden konumunu sürdürdü. Yine, OECD raporundan şu
tespiti aktaralım:
“Bu özellikle coğrafî
ayrımların ırklar arasındaki eşitsizliği yansıttığı Güney Afrika için zorlu bir
sorun. Apartheid’ın sonlanmasının ardından gerçek gelirin bütün toplumsal
gruplar için yükselmesine rağmen, pek çok Afrikalı hâlâ yoksulluk içinde yaşıyor.
Afrikalılar, herhangi bir yoksulluk ölçütünde, kendileri beyazlardan daha
yoksul olan Hintlilerden / Asyalılardan daha fazla yoksul olan beyaz olmayan
ırklardan da çok daha fazla yoksullar.”
Ve
şimdi iş dünyasına egemen olan ve iktidardaki ANC partisinin siyah önderliğinin
üzerindeki karşı konması güç nüfuzlarını kullanan zengin
siyahlar, zengin beyazlara katılıyorlar. ANC, işçi sınıfının çoğunluğunu
oluşturan siyahlar ile gelişen küçük siyah hâkim sınıf arasındaki keskin
ayrımları dışavuruyor. Bu çatlaklar, şimdiye dek kararlı bir kırılma
yaşanmadan, zaman zaman patlamalara yol açıyor (yakın zamanlarda greve giden
madencilerin siyah bir hükümetin emrindeki polis tarafından kurşunlanması
olayında gördüğümüz gibi). Mandela’nın mirası Apartheid’ın sonuydu; eşitlik ve
daha iyi bir yaşam için mücadele ise halkının gelecek kuşakları için devam
ediyor.
Michael Roberts
6 Aralık 2013
Kaynak