Winstanley ve Marx

Hobbes, bilincin, politik geleneğin ve cumhuriyetçi erdemin dilinin yerine, iştahın, çıkarın ve rasyonalitenin dilini koyar. Bahsedilen ikinci dili, ilk dilin yol açtığı sorunlara dönük bilimsel bir çözüm olarak gören Hobbes, bu noktada püritenizme kayar. Marx ise kutsal kabul edilen yurttaşın politik “şiir”i ile onun yeni doğan burjuva sınıfı olarak sahip olduğu alelade çıkarlar arasındaki çelişkiyi tartışırken, bir tarih teorisine, sınıf mücadelesine ve ideolojiye başvurur. Bu sayede Marx, sadece püritenizmin şiirinin ötesine geçmekle kalmaz, ayrıca Hobbes ve liberalizmin kaleme aldığı düzyazının da ötesine geçer.

Louis Bonaparte’ın On Sekizinci Brumaire’i’ne yazdığı o ünlü girişte Marx, orta sınıf devrimcilerinin kendi sözlerine (bir süreliğine) inandıklarını ama sözlerin sadece kendini aldatma, maskeleme ve harekete geçme noktasında birer araç olarak iş gördüğünü söyler. Fransa ve İngiltere’deki devrimciler, Roma cumhuriyetinin o sert klasik geleneğinde ve “Eski Ahit’in dili, tutkuları ve yanılsamalarında mücadelelerinin sınırlı burjuva içeriğini gizlemek ve büyük tarihsel trajedi için uygun düşen, yüksek düzey coşkularını muhafaza etmek için gerek duydukları idealleri, sanat biçimlerini ve kendini aldatma tarzlarını bulmuşlardır.” Burjuva devrimcilerinin “ölüyü nasıl dirilttiklerini” tarif ederken nadiren dile dökülen bir mecaza başvurur:

“Aynı yoldan, yeni bir dil öğrenmiş olan acemi öğrenci her zaman öğrendiği dili ana diline tercüme eder: onun sadece yeni dilin ruhunu kendine mal ettiğini ve kendisini o dil içinde özgürce ifade edebileceğini, bunu da yeni dili kullanırken özgün dilini unuttuğunda ve yeni dili eski dile hiçbir atıfta bulunmadan kullandığında yapabileceğini söylemek mümkündür.”

Devamında da şu tespiti yapar:

“Sahip olduğu ölçülü gerçekliğinde burjuva toplumu kendi gerçek tercümanlarını yaratır; bu yorumcular, öngörülü Hobbes’u takip ederek, pratikte geçmişten ayrışırlar ve yarattıkları yeni dünyaya uygun bir düzyazıyı dile dökerler.”

Buna göre Marx “ana dil”i anlamlı bir şey olarak almaz ve tıpkı sınıfsal çıkarına dayalı kendi ölçülü düzyazısını dile döken burjuvazi gibi, proletaryanın da kendi sınıfsal çıkarlarına uygun düşen bir düzyazıyı dile dökmesini umar. Farklılaşan düzyazı formları için ortak bir politik zeminden veya kültürden asla söz edilemez; bu türden bir kültürden veya zeminden ancak gizemli kılınmış bir şiir üzerinden söz etmek mümkündür. Burada mesele, Winstanley’nin [19 Ekim 1609-10 Eylül 1676] “belirli bir çekinceyle, yeni bir dünya inşa etmek için geçmişin ruhlarını yardıma çağıran bir devrimci” olduğuna dair bir önermede bulunmak değildir. Aksine, Marx’ın teorisinin de işaret ettiği üzere, Winstanley’nin ağabeylerine ve dolayısıyla kendisine ait dilin üzerine doğru bir bakış açısı kurması mümkün değildir, çünkü o, bir tarih teorisinden ve sınıf mücadelesinden mahrumdur. Dahası, bir mülk sahibi sınıf var oldukça, Marx’tan çıkartılacak sonuç ancak şu olabilir: hiçbir diyalog türünün, yöneticilerin politik ifadeleri tüm insanları gerçek manada içerecek tarzda yorumlamaya itmesi mümkün değildir.

Marx, bir tür adaletsizlik anlayışı ve adalet kelimesine yüklenen belirli bir anlam üzerinden diriltilmeye çalışılsa da, o, bu tarz kavramları sadece ideolojik işlevi bakımından okumaya tabi tutulması gereken bir şiir olarak ele almaktadır. Kelimelerin ardındaki toplumsal içeriği ifşa etme tarzı, onun kelimelerde bir içerik veya anlam olabileceğini inkâr etmeye götürür. En iyi hâliyle, onun tahayyülündeki sınıf, evrensel çıkarının herkesin kendi hakkını almasını garantileyen bir sınıftır. Yani Marx’ın adaletsizliğe dönük öfkesi, gerçek bir adalet olmadığı, sadece peş peşe gelen (giderek evrenselleşen) bir sınıfsal hâkimiyet formları olduğu iddiası ile birlikte zuhur eden bir öfkedir.

Marx, ideolojiyle ilgili argümanını sınıf mücadelesinin tarihsel bilimi kılıfı içerisinde sunarken, Winstanley bir tür ihanet anlayışına sarılır. “Küçük kardeş” olarak Winstanley, ağabeylerinin öğrettikleri kavramları ciddiye almayı sürdürür ama onlara uymaz. Esasında Winstanley'nin kendi eleştirel sesini keşfetmesi, ana dilini reddetmesine değil, o dili kendisinin kılmasına ve onu mülk edinilebilecek bir yol dâhilinde dönüştürmesine bağlıdır. Dahası, azizin ve yurttaşın şiiri ona, tıpkı şiirin Marx’a sağladığı gibi, sınırlı bir “toplumsal içeriğe” sahip olan bir devrimi eleştirmek için gerekli ölçütleri verir. Zira Winstanley, ana diline olan borcunu asla inkâr etmez, ancak ideolojiyi, konuşmanın anlamlılığını açığa vurmak adına, ifşa eder. Bu nedenle o, sadece fakirlerle ilgili değildir, çünkü o, ağabeylerinin kelimelere ve diğerlerine ihanet ettiklerinde, en iyi haliyle kendilerine ihanet ettiklerine inanmaktadır.

Marx ile Winstanley arasındaki farkın arkasında, en azından Platon’un sofistlerle mücadelesinden beri süregelen politik teori geleneğindeki derin gerilim yatmaktadır: dildeki güç ve hak arasındaki ilişki. Bu noktada Platon’un Cumhuriyet’inin I. Kitap’ında yer verilen, Sokrates ile Thrasymachus arasındaki karşılaşmadan dem vurulabilir. Thrasymachus’un ilk sosyal bilimci olarak görülmesi mümkündür. O, adaletin güçlü olanın yönetimi olduğunu ilân eder: İnsanların adalet dediği şey, gerçekte güçlünün tarif ettiği adalettir, o, insanların kendi çıkarlarının bir işlevi olarak tarif edilir. İdeolojinin maskesini düşüren öfkeli bir isim olarak Thrasymachus, sadece ifadelerin arkasındaki içeriği ifşa etmekle kalmaz ayrıca adalet denilen kelimenin çıkarların veya eylemlerin adaletsiz olup olmadığı konusunda hüküm veren bir anlama sahip olduğu fikrine de karşı çıkar. Sokrates ise insanların adalet dediği şeyin güçlünün çıkarlarını yansıtmasının muhtemel olduğunu kabul eder ama adalet dediğimizde bizim güçlünün hâkimiyetini kastetmediğimizi söyler. Bizim kastettiğimiz, hakkaniyet ya da her bir kişinin hakkı olanı alması, hakkı olana sahip olması ve onu yapmasıdır.

Thrasymachus, adalet dediğimiz şeye sosyolojik terimlerle bakarken, Sokrates, kavramın ve onun yol açtığı eylemlerin anlamını ortaya koyar. Sokrates vakasını aptalca bir “idealizm”le Thrasymachus'un “realizm”inin kıyaslanmasına dair bir örnek olarak okuyanlar, Sokrates’in yerinde cevabını görmezden gelirler: eğer Thrasymachus tümüyle haklı olsaydı, o neden bu denli öfkeli birisiydi? O insanların adalet dediği şeyin sıklıkla adil bir şey olmadığını bildiği için öfkeli. Ama o bunu nasıl biliyor? İnsanların adalet dediği şey, kelimenin anlamını ihlal ediyor, Thrasymachus da bunu biliyor ama o, kendisinin de kabul ettiği bu “anlam”a karşı çıkıyor.

Tıpkı Thrasymachus’un argümanı gibi, Marx’ın sınıfın insanları hayal âleminden çıkartan bilimi de nihayetinde sınıfın önemsemediği ve açıklayamadığı belirli bir adalet anlayışından neşet ediyor (zira her şeyden önce, eğer adalet gerçekte güçlünün hâkimiyeti ise, o vakit Marx ona dönük öfkesini nasıl izah edebiliyor?). Marx gibi Winstanley de Thrasymachusçu bir görüşe sahip ama Marx’tan farklı olarak Winstanley, bir de Sokrates’i takip eden ve insanların adalet dedikleri pratikleri eleştirme noktasında adalet kelimesinin anlamını kullanan bir isim. Bu nedenle o ağabeylerine hitap ediyorken, Marx o ağabeyleri analiz ediyor ve sadece proletaryaya hitap ediyor. Gene de Marx ve Thrasymachus’un Winstanley’nin ağabeylerin farklı eylem tarzlarını seçebileceklerine dair inancını sorgulamaları muhtemel.

Winstanley, ne güçlünün hâkimiyetini yaratan toplumsal çıkarlarla ilgili teoriden ne de içinde söz konusu çıkarların gelişme kaydettiği tarihin teorisinden mahrum, zira o, ağabeylerle küçük kardeşler arasındaki çelişkinin, öncelikle “evrensel cemaat”te son bulacak olan, tarihteki en önemli gerçek olduğunu söylüyor. Ama bu tarihsel şema, “evrensel inayet” fikrine dayalı, zira Tanrı, tüm insanları doğruluğu bilip onurlandırmaya “sevk etmiştir”. Bu nedenle Winstanley, Marx’ın imkânsız kıldığı diyalogun içerisine girer, çünkü onun bildiği tarihsel süreçte iman meselesi Marx’ın bildiğinden farklıdır. Winstanley, toplumsal çıkarlar konusunda çocuksu bir tavra sahip değildir, ayrıca ondaki tarih teorisi, insanların özgür ve rasyonel varlıklar olduklarını öğreten bir teoridir, zira insanlar, üretim tarzlarının değil, Tanrı’nın çocuklarıdır. Hepsinin de günahlarından “arındırılması” mümkündür, çünkü her bir insan, nihayetinde (tamahkârlık veya) toplumsal konum tarafından belirlenmeyen bir “adalet ehliyeti ve muhakeme gücü” ile donatılmıştır.

Winstanley’de, ağabeylere erişilebileceğine dair bir inanç olmalı, çünkü aksi takdirde o, her ne kadar aksi yönde deliller ortaya koymuşsa da, kendisindeki konuşma ve yükümlülüğe dayalı siyasetini mümkün kılan canlandırıcı imana aykırı davranmış olurdu. Daha da kapsamlı bir ifadeyle, diyalog politikası, teolojik olarak türetilmemiş bile olsa, “adalet ehliyeti ve muhakeme gücü”ne olan imana dayanıyor olmalı. Buna göre, Winstanley, çelişkili bir konumun tuzağına düşmüş olabilir ama bunun nedeni, onun güç ilişkilerine dair yanlış bir görüş geliştirmiş olması değildir: eğer üyelik, karşılıklılık ve tercih yapma konusunda ortaya konulan taahhütler, politik diyalogun esasını veya temel dayanağını oluşturuyorlarsa, o vakit insanlar, mevcut toplumsal ayrışmalarla her daim çatışma içerisine girecekler ve sınıf analiziyle ve bu analize dayanan, “güçlünün hâkimiyeti”yle ilgili ikna edici görüşlerle uyuşmayacaklardır.

Bu nedenle sonradan idrak etmenin avantajından yoksun ve binyılcı inançla diyalog siyasetine bağlı birisi olarak Winstanley, ahdi onayladıklarını söyleyen ama onun anlamını fakirleri dışarıda tutan bir yoldan yorumlayan ağabeyleri, ahite sadık olmaya ikna edebilmenin tarihsel açıdan mümkün olduğu iddiasındadır. Herkes için özgürlüğün yaratılmasını mümkün kılacak hakları ve yükümlülükleri öğreten bir peygamber gibi yazan Winstanley, ancak bugün keşfedilebilecek iki tür argüman koyar ortaya. İlk argüman dâhilinde Winstanley, toprağı kazmanın meşru olduğu, bunda kamusal özgürlük için tehlikeli veya kanun dışı bir şey olmadığı iddiasındadır. Ayrıca o, toprağı kazmanın iktidarda olanların yükümlülüklerini ortaya çıkardığını söyler. Buradan da ikinci argüman ortaya konulur: eğer Parlamento, en yüksek düzey makam olmayı hakkediyorsa ve meşru bir şey ise, onun yapması gereken işlerin belirlenmesi şarttır.

George M. Shulman

[Kaynak: Radicalism and Reverence: The Political Thought of Gerrard Winstanley, University of California Press, 1989, s. 148-152.]

Ernst Bloch’tan Stalin’e Eşzamansızlığın Eşzamanlılığı

Ernst Bloch’un bugünün “eşzamansızlığı”, bu aralar ilgimi çeken bir konu. “Eşzamansızlığın eşzamanlılığı”, başarılı sosyalist devrimlerin gerçekliğini felsefî manada anlamamızı mümkün kılıyor. Bu devrimler, tabii ki “gelişmiş” kapitalist ülkelerin dışında, “geri kalmış” ülkelerde, Doğu Avrupa, Rusya ve Asya’da meydana geldiler. Herkesin bildiği üzere Bloch, bu felsefî kategoriyi Bu Çağın Mirası isimli çalışmasında (bilhassa s. 97-116 arası bölüme bakınız.), Almanya’da faşizmin yükselişe geçişini izah ederken geliştiriyor.

Bloch’a göre kapitalizm gibi bir üretim tarzı, her zaman kapitalizm öncesi tarzların izlerini taşıyor ki bu tarzlar, bugünde eşzamanlı olarak farklı düzeylerde ve farklı modalitelerde var oluyorlar. Söz konusu tarzlar, yere de bağlı olarak, yüzeyin yakınında ya da uzağında olan “kültürel bir yer altı suyu”na benziyorlar. Aynı zamanda bunlar, bugüne karşı koyup direniyorlar; bu tarzlar Şimdi ile çatışıyorlar, üstelik alabildiğine tuhaf, kahpece ve ahlâksızca (97). Burada faşizm ortaya çıkacak bir yer buluyor, zira o, kan ve toprağın, Sarı Çıyan’ın yalancı efsaneleri ve umutları ile bu tarz bir direnişi inşa edebiliyor.

Ama Bloch’un gerçek görüşü, sosyalist devrim ihtimalini de yaratanın bu tarz bir eşzamanlılık olduğu yönünde. Burada, esas olarak “ek devrimci gücünü geçmişin tamamlanmamış zenginliğinden alan önceki biçimlere ait henüz erişilememiş umutlar, “önlenmiş gelecek” ve bugünün gebe olduğu zincirlerinden boşanmış üretim güçlerinin beklentilerini karşılıyor. (s. 115-16). Söz konusu yaklaşım, Rusya ve Çin gibi kültürel, ekonomik ve politik açıdan “geri kalmış” ülkelerde sosyalist devrimlerin neden meydana gelme ihtimali bulunduğunu da izah ediyor. Bu noktada geçmişin tamamlanmamış zenginliği ile önlenmiş gelecek arasındaki buluşma, görece daha güçlü ve devrimci bir unsur.

Aynı zamanda, “eşzamansızlığın eşzamanlılığı”, abartılı bir biçimde olmamakla birlikte, bir yandan devrim sonrasına da tatbik etmek mümkün. Bu argümanı, tümüyle Çin ile bağlantısı dâhilinde geliştirdim (bu çalışma yakında yayınlanacak.).

Ama Stalin de bu şekilde anlaşılabilecek kimi görüşlere sahip. Sadece proleter bir devrimin burjuva devrimini tamamlayabileceğini söyleyen o müstesna, diyalektik argüman, bunlardan biri.

Burada Stalin, sadece Ekim Devrimi’nin 1917 Şubat Devrimi’ni tamamlayıp dönüştürdüğünü söylemiyor, ayrıca burjuva devriminin, öncelikle burjuvazi yenildiği noktada, Ekim sonrasında tamamlandığını söylüyor. Stalin, mevzu diyalektik argümanlar olduğunda hiçbir biçimde tembellik nedir bilmeyen bir yaklaşım içerisine giriyor. Bir örnek olarak şu verilebilir:

“Aslına bakarsanız, Ekim’de ve Ekim sonrasında köylülüğün desteğini muhafaza etmeyi nasıl başardık? Bunun nedeni, burjuva devrimini tamama erdirme imkânımızdı.

Bu imkâna neden sahiptik? Çünkü biz, burjuvazinin iktidarını yıkmayı ve tek başına burjuva devrimini tamama erdirebilecek olan proletarya iktidarını onun yerine geçirmeyi başarmıştık.

Burjuvazinin iktidarını yıkıp proletarya iktidarını tesis etmeyi nasıl başardık? Çünkü biz proletarya diktatörlüğü ve fakir köylülük şiarının yazılı olduğu o bayrak altında hazırlanmıştık Ekim’e; çünkü, bu şiardan yola çıkarak, küçük burjuva partilerin uzlaşmacı siyasetine karşı sistematik bir mücadele yürütmüştük; çünkü bu şiardan yola çıkarak, biz, sovyetlerde geliri orta düzeyde olan köylülüğün kararsızlıklarına karşı mücadele yürüttük; çünkü ancak böylesi bir şiarla orta düzey köylülüğü alt edip, küçük burjuvazinin uzlaşmacı siyasetini yenebildik ve iktidarı proletaryaya devretmek için mücadele verebilme becerisine sahip politik bir partiye can verebildik.

Ekim Devrimi’nin kaderini tayin eden bu önkoşullar olmaksızın, ya Ekim’de ya da Ekim’den sonra, burjuva devriminin tamamlanması görevi için bir bütün olarak köylülüğün desteğini kazanamayacağımızın herhangi bir ispata ihtiyacı yoktur.

Proleter devrimle köylü savaşları arasındaki birleşim işte bu şekilde anlaşılmalıdır.” [Works, Cilt. 9, s. 284-85]

Burada sanki Ernst Bloch konuşuyor gibi.

Roland Boer
29 Aralık 2014
Kaynak

Borsada Değil Arsada

“Futbol borsada değil, arsada güzeldir.”
[Metin Kurt]

Egemenler, insanlar arasındaki her türden bağa düşman. Kitleler hâlinde belirli bir hedef ve dava ile yola koyulmak için gerçek bir bağlama ihtiyaç var. Egemenler, ona da düşman. O nedenle, bağ ya da bağlam sözcüklerinin daha “b” harfini işitir işitmez tüyleri diken diken olan ruhsuz insanlar imal ediyorlar her gün. Sol ise din, millet, cinsiyet, kavim, sınıf gibi, bağa delalet eden oluşumların dışında olmakla yol alabileceğini zannediyor. Kendisini o hariçlikte kuruyor. Sonra da bağ kurmak ve bağlam oluşturmak için çabalıyor, bunu da, mecburen, gene egemenlerin sunduğu imkânlarla yapıyor.

Bugün artık Passolig var. Bir maça gitmenin, deplasmana çıkmanın günler öncesinden, hep birlikte yürütülen ortak bir faaliyete muhtaç olduğu düşünülürse, Passolig’in neden “faşolig” olduğu daha iyi anlaşılır. Artık maça gitmek, özel bireylerin özel uhdesine bırakılmış, özel bir eğlence derekesinde. Bağ yok, bağlam hak getire… Sevdiği kızla, toprakla ve hayatla arasındaki bağı kopardığı için o ağa “faşo”. Passolig de futbol ve futbol taraftarlığı ile aradaki bağı kesiyor. Lanetliyor. Mesele, basit bir kart meselesi değil.

Akıllı, seçici, özgür, iradeli ve karar sahibi özneler olmamızı isteyen bir kapitalizm var karşımızda. Kaba, kontrolsüz, ne idüğü belirsiz, zıvanadan çıkmış bir güruh yerine, metroya binmek, sinemaya gitmek gibi, maça gitmemizi istiyorlar. Ve bu yüzden bu sezon süperligde maçlarda seyirci sayılarının çok düştüğünden yakınıyorlar. Futbol taraftarı ise en azından mahalle, semt ve kent bağlamına dâhil olup, eskinin ikinci ve üçüncü lig maçlarına akın ediyorlar. Geçmişte on-on beş kişinin izlediği bu maçların artık on binlerce seyircisi oluyor. Taraftar, nefes alacağı yeri biliyor, buluyor.

Ait olduğu takım taraftarlığının genel bağlamı içerisinde düşünen ve hareket eden insanların arasındaki bağı kopartmak gibi bir kastı var bu Passolig’in. Beşiktaş’ın sabit bir stat ayarlamamasının nedeni, belki de bununla ilgili. Çünkü orada Çarşı diye güçlü bir faktör var. Stat olsaydı, Passolig devreye girecekti, Çarşı da buna direnç geliştirecekti.

Belki de bu hikâye, doksanlarda çıkan ceza yasası ile başladı. Bu yasayla, yolda üç arkadaş olarak yürümek bile suç hâline getirildi; devlet, ikiden fazla kişinin bir aradalığını bile “örgüt” başlığı altına soktu, örgütü de şeytanlaştırdı. Devlet bizim aramızda, istemezlik, çekemezlik ve hasetle konuşmaya başladı sonra. Birbirimize “tahammül”ümüz azaldı, birlikte nefes almak imkânsızlaştı. Kimileri intihara, kimileri depresyona, kimileri de sistemin yoz hayatına yelken açtı.

* * *

Belki de hikâye, onlarca devrimcinin ortak koğuşta birbirlerini kolladıkları, eğittikleri, dik tuttukları, geleceğe taşıdıkları pratiğin bağını ve bağlamını dağıtmak için gerçekleştirilen F Tipi saldırısı ile başladı. 19 Aralık, bu bağ ve bağlamın direnciydi; onu tek bir özneye indirgemek, kapatmak zulümdü, onu günah keçisi ilân edip uçurumdan atmak anlamsızdı. O bağın ve bağlamın daha fazla özneyi koşulluyor olması gerekirdi. “Ben en verimli eserlerimi hücrede yazdım, bu itirazı anlamıyorum” diyen bir şefin (Aydın Çubukçu) olduğu ülkede bu imkânsızdı. O verimli eserler, sonra, onca sendikacılığa rağmen, Ülker işçilerinin direnişte olduğu günlerde, gazetesinde Ülker reklâmı yayınlanmasını öğretti.

Aralık’ın on dokuzunda direnen, her yerdeki bağlar ve bağlamlardı demek ki. İsimlerini birkaç gün sokaklarda bağırıp unuttuğumuz o güzel atlılar, ne için direndiklerini iyi biliyorlardı, çünkü onlar, “asıl dışarıya, hayata saldırıyorlar” diyorlardı. Haklılardı.

Sonra kalın pik demirden turnikelerden geçirilip öğütüldük. Tel örgüler arasında biletimiz kesildi, seyirlik bir oyuna nesne kılındık. Hücrelere kapatıldık. Sonra bir hapishanede gardiyan gelip iki kişilik koğuşta bir yoldaşımıza az, diğerine çok yemek verdi. Ekmeği, kitabı, umudu kesti. Bize bu yaşananların, o özel şahısların özel maceraları, özel tercihleri olduğu öğretildi. Aramıza daha çok fesat, daha çok haset girdi. Herkes, elindeki her türden imkâna put gibi sarıldı. Yüzünü bile görmediğimiz insanlar için dövüşmek ve savaşmak yalandı artık.

Sonra örgütlü kişilere şunların söylendiğini duyduk: “Sen o kaliteli üniversitenin mezunusun, önün açık, ne işin var bunlarla. Bunlar seni istemez, haset eder, senin iyi yerlere gelmene mani olurlar.” Çözüldüğümüz gibi çözüyorduk da. Belirli bir bağ ve bağlam içerisinde yaşamaya mecbur olan halka ve millete bizim gibi çözülmedikleri için kızıyorduk. Onların mecburiyetleri bizim için hayalden, fanteziden ibaretti.

* * *

Bir gün bir kadın, havalimanında, sırtında hakiki kürk bulunan bir başka kadına eleştiri yöneltir, tartışma alevlenir, kürk giymesini eleştiren kadına o kürklü kadın, “sen giyemiyorsun diye kıskanıyorsun beni” der. Tıpkı kendisini eleştirenlere “beni çekemiyorlar” refleksiyle tepki veren magazin müdavimi popçular gibi. Tuhaf olan, bu tepkinin sol dünyada da dile dökülüyor olması. Evli, paralı, maaşlı ve iş sahibi oluşunu illaki kıskananlar vardır ve kendisi bunlara karşı direnmek zorundadır. Tüm bu imkânların “solcu” olduğuna kendisini inandırması, solculuğun bu imkânların savunulmasına indirgenmesi gerekir. Mesele, burada değildir; mesele, hareketin ve mücadelenin bu imkânların önünde diz çökmesinin istenmesidir. Hareket ve mücadele buna direnç geliştirdiğinde, lime lime edilecek, öznelleştirilecek, talileştirilecek, böylece direnç kırılmaya çalışılacaktır.

Bağ burada çözülür, bağlam burada kaybolur. Passolig’in maça giden isimsiz kalabalığı dağıtma işlevi varsa, bu Facebook-Twitter âleminin de benzer bir etkisi oldu. Eskiden örgütlüydük, ait olduğumuz mekânlarımız vardı, sohbet ettiğimiz taburelerimiz, sehpalarımız, panolarımız, duvarlarımız… Ertesi gün bir eylem olacaksa, oralarda haberdar olur, oralarda örgütlenir, oralardan dökülürdük sokağa. Polisin o çay ocaklarına, bürolara saldırdığı günler geride kaldı. Çay ocakları, solcuların elinde, lüks barlara ve kafelere dönüştürüldü. Eskiden on-yirmi kişinin oturup sohbet ettiği sehpaların yerini, ancak dört kişinin oturup akıllı telefonlarına gömüldüğü masalar aldı. Dağıldık. Kapitalizmin ilerleyişine en kolay ve en hassas şekilde uyum sağlama becerimizin bize başarı getireceğini zannettik, yanıldık.

* * *

Solun belirli bir bağ kurma ve bağlam oluşturma imkânı bulduğu, kitle örgütleri vardı. Sendikalar, dernekler, kitle örgütleri, platformlar vs. bu amaçla devreye sokuluyordu. Sonra bunların kendisini çürüttüğüne ikna oldu. Bu yapılarla politik örgütler arasındaki bağ koptu, bağlam dağıldı. Hepsi Amerikan tipi, Avrupa tarzı STK’lara dönüştü. Söz konusu yapılara üye olmak, politik olmanın yerini aldı. Güncel, öznel, maddî çıkarların peşinde koşmak, devrimi ve devrimciliği tasfiye etti. Güncel bilinç, teorik bilincin yerine geçirildi. Öznel algı, nesnel bilgiyi yendi. Maddî çıkarlar, kolektif hareketin iradesini ezdi. Bağ kopmuş, bağlam dağılmıştı bir kez.

Şimdi hapishane direnişinin devrimcileri, özel mahallelerinin özel mekânlarında yılbaşı kutluyorlar. On dokuzun yanına on yediyi getiren, “tombala” diyor. Nerede yaşıyoruz, unuttuk. Spekülatif sermayemizin, ismi bilinmez kişilerce taltif edildiği borsaya gömüldük, arsadan çekildik. Borsa bir kumar; arsa bir hamur meselesidir. Ham olan “ben oldum” dediğinde, arsada pişmek anlamsızlaşacaktır.

Sonra tweet’ler akmaya başladı: “İzmir’de Birleşik Haziran Hareketi’nin etkinliği için tutulan yer küçük geldi.” Oysa burada “az sayıda insan istiyorum ben” lafı vardı. Görülmeyen, duyulmayan buydu. Arsada yalınayak, parmaklarımızı kırarak oynadığımız futbol, yerini pleysiteyşına bıraktı. Başımızdaki âlimler[1] de bunu istiyorlardı aslında, aksi gericilikti. Birilerine gerici görünen güruhun söz-yetki-karar sahibi olması, tehlikeliydi. Sol, önce bu marazı gidermeliydi. Söz, şirketleşmiş, hisse sahibi örgütlere ait olmalıydı sadece. Yetki, ancak o örgüte lâyık olana verilirdi. Karar vermekse, ondaki aklı biraz olsun taşıyana ait bir meziyetti.

İleri, laik, aydınlanmış vs. olmak gerekiyordu borsaya girmek için. Bağın koptuğu, bağlamın dağıldığı yerde, konuşan borsaydı. Arsalara kibir kulelerinin dikilmesini biz istedik. İstemiyor olsaydık, 19 Aralık’la 17 Ağustos’un rabıtasını kurardık. Hapishanelere saldırıyla kenar mahallelere yönelik istilayı belirli bir bağlama oturturduk. Bağsız-bağlamsız solculardık, bu bize yeterdi.

Passolig’in kafası örgütlenme düzeyinde de işliyor, neye kızıyoruz? İçimizde Çarşı’nın dolaşmasını istemiyoruz, niye hayıflanıyoruz yalnızız diye? Biz özel şehidlerimizi kendi müzemizde mumyalamaya bakalım. Önderlerimizi özel mülkümüz kılalım. Onların herkese ait devrimci bir çığlık olmasına mani olalım. Varsın kıymetlendiğimiz yer arsa değil, borsa olsun. Fukaranın tek, müşterek çığlığı, yürek yangısı, acılı sözü akacak bir yol illaki bulur.

Eren Balkır
25 Aralık 2014

Dipnot:
[1] Eren Balkır, “R-TKP’nin Cephe Taktiği”, 24 Aralık 2010, İştirakî.

İsa: Mesih mi Yoksa Bolşevik mi?

İsa Devrimci miydi?

O’nun politik çevresi şüpheli isimlerden oluşuyordu. Çevresindeki isimlerden biri, Mutaassıp Simon idi. Mutaassıplar [Zealotlar], kendisini Romalıları Filistin’den çıkarmaya adamış, yeraltında faaliyet yürüten anti-emperyalist bir hareketti. Mutaassıplar, bugünün El-Kaide’sinden pek farklı olmayan bir ideoloji üzerinden, saf, gelenekselci ve teokratik bir Yahudi devleti istiyorlardı. Sebep-sonuç ilişkilerine bakan bir seyirci için İsa’nın öğretisi, pekâlâ bu Mutaassıpların düşüncelerine benziyormuş gibi görünebilir. İsa’yı kuşatan kalabalıklar içerisinde Mutaassıpların ve diğer muhaliflerin olmasını doğal karşılamak mümkün, ama bunun politik açıdan ne denli doğru olduğuna da bir bakmak gerek.

İsa’nın imparatorluk karşıtı direnişin bir parçası olması pek muhtemel değil. Bunun bir nedeni, onun vergilerin ödenmesi gerektiğine inanması (“Sezar’ın hakkı Sezar’a”) ama Mutaassıpların bu fikre karşı çıkmaları. Diğer bir nedeni de O’nun Ferisîlerle kanlı bıçaklı olması; Ferisîler, bir yönüyle, Mutaassıpların teolojik kanadı.

İsa’nın bir Mutaassıp olmamasının diğer bir nedeni de havarilerinin O’nun idam edilmesi sonrası tutuklanmamış olması. İsyancı olarak biliniyor olsalardı, işgalci Roma güçleri muhtemelen onları dümdüz ederlerdi. Havariler arasında belki de az miktarda anti-emperyalist militan mevcut idi, ama Romalı yetkililer, İsevî hareketin devleti yıkmayacağı hususunda netlerdi. Tabii bu, söz konusu hareketin liderinin çarmıha gerilmesinin sebebi değil.

Eğer İsa, Mesih olduğu iddiasında bulunmuş olsaydı, Romalılar teyakkuza geçerlerdi, zira Mesih, o dönemde İsrail’i yeniden ayakları üzerinde doğrultacak olan militan politik lideri ifade ediyordu. Ama İsa, Mesih olduğu iddiasında da bulunmadı. Bu konuda tarihsel planda iki olaydan bahsedilir, ama ikisi de kuşkuludur. Ne olursa olsun, yanındaki silâhsız, hatırı sayılır ölçüde kalabalık, ama o kadar da büyük rakamlarda olmayan bir insan topluluğu ile mabedi imha edebileceği ya da devleti yıkabileceği fikri çok saçma bir fikir, Yahudi ve Romalı yetkililer de bu kanaatte olmalı. Mabedin binlerce muhafızı var, ayrıca Roma garnizonundan bahsetmeye bile gerek yok.

Giderek tehlikeli bir biçimde küfre doğru yelken açan dövizcilerin mabedini temizlemeye dönük şiddete dayalı eylemi, İsa’nın düşmanlarınca bileklerinden çivilenmesi için yeterli sebeptir. Dövizcileri mabetten kovmadaki niyet, “anti-kapitalist” bir hamle değildi. İsa, dövizcilerin ve güvercin satıcılarının masalarını devirdi ve mekânın haramilerin ini olduğunu söyledi; ama bu ifadelerin bugün sonradan eklendiği düşünülmekte. Muhtemelen İsa, mabedin yıkılmasından sembolik manada dem vuruyor, ama ticaretin hüküm sürdüğü, pespaye bir yer oluşuna dönük nefretini ifade etmiyordu.

İsa itaatsizliğinden ötürü mahkûm ediliyor ve kamu düzeni için bir tehlike olarak görülüyor. O dönemde Roma’nın Yahudiye valisi olan ve İsa’yı yargılayan Pontius Pilatus, muhtemelen O’nu Mesih olduğu iddiası üzerine ölüme gönderiyor, oysa İsa, Mesih olduğu iddiasında değil. Mesih (Elence: Hristo) Yahudilerce savaşçı-kral olarak kabul ediliyor, İsa’nın Kudüs’e bir eşeğin sırtında girmesini Mesih karşıtı bir hareket olarak okumak mümkün, burada O, askerî egemenliğe dair tüm benzeri anlayışlara alaycı bir tokat atıyor gibidir.

O halde İsa, politik bir liderden çok “ruhanî” bir lider midir?

İsa’ya göre, adaletin hâkimiyeti, Tanrı’nın hükümranlığı ile budünyanın iktidarları arasında herhangi bir müzakereye imkân yoktur. O nedenle İsa, mutlak bir kararla, etrafındaki insanlarla karşı karşıya gelmiştir. Bu insanlar ya O’nun yanındadır ya da O’na karşıdır; liberal bir orta nokta masalına yer yoktur. Mesele, eski köye yeni âdet getirmek türünden reformist bir mesele değil, İsa’nın görüşüne göre, hâlihazırda şiddetli bir biçimde dünyada zuhur eden ve kendisinin hem müjdecisi hem de tecessümü olarak gördüğü, tahayyül edilemeyen yeni bir rejimdir. Bu anlamda O, bir sosyal reformcu değil, bir öncüdür.

Marx’taki sosyalizmden farklı olarak, adalet alanı hem bugüne içkindir hem de ona doğru yürünmesi gereken bir hedeftir. Ama eskiden yeniye geçiş, evrimci sosyalizmin öngördüğü tarzda, yumuşak olmaz. İçinde yaşadığımız ve İnciller’in “dünyanın günahı” dediği koşulların aciliyeti ve şiddeti düşünüldüğünde, adil bir toplumsal düzene erişmek, ölüm, hiçlik, karışıklık ve mal-mülkten kurtulma gibi yollardan geçmeyi içerir.

İsa’nın ve müritlerinin krallığın kısa süre sonra kurulacağını ummalarının bir nedeni, onların o krallığın kurulmasına katkı sunmada insan faaliyetinin belirli bir role sahip olabileceğine dair herhangi bir anlayışa sahip olmamalarıdır. İlk Hıristiyanlar için krallık, tarihin icra ettiği bir çalışma değil, Tanrı’nın bir hediyesidir. İnciller’deki dünya görüşü dâhilinde böylesi bir politik teolojiye rastlamak pek mümkün değildir, bu da, İsa’nın Lenin’in olduğu manada bir devrimci olmamasının ana sebebidir. İsa Leninist değildir, çünkü O, tarihsel özgür irade anlayışından mahrumdur. Onda tek bir tür tarih anlayışı vardır, o da Heilsgeschichte, yani selamet tarihidir.

Dolayısıyla Hıristiyanlık, seküler hümanizmden görece daha kötümserdir, ama aynı şekilde alabildiğine daha iyimserdir. Bir yandan insanlık hâlinin itaatsizliği, insanî arzunun sapkınlığı, putperestlik ve vehmin yaygınlığı, ıstırap çekmedeki ayıp, zulüm ve adaletsizliğin insanın içini körelten sürekliliği, halktaki fazilet kıtlığı, gücün küstahlığı, iyiliğin kırılganlığı, şehvet ve bencilliğin korkunç gücü konusunda gerçekçidir.

Diğer yandan da bu din, berbat koşullardan kurtulmayı vaat eder, ama şaşırtıcı bir biçimde bu kurtuluşun gerçekleştiğini de söyler. Bugünlerde sosyalizmin bizim fark etmediğimiz bir yoldan, hâlihazırda meydana geldiğini söylemek bir yana, Marksistler arasındaki mekanik bir yaklaşıma sahip kişiler bile sosyalizmin kaçınılmaz olduğunu iddia edememektedirler. Oysa Hıristiyan imanında krallığın kurulması önceden sağlama alınmıştır, zira bu krallık, zaten İsa’nın O’nun ölü bedeninden göğe yükselişi sayesinde kurulmuştur. Yeni bir kent ancak başka bir şekle bürünmüş beden üzerinden mümkündür. Bu, geleneksel manada diriliş olarak bilinmektedir.

O hâlde İsa devrimci miydi? Lenin veya Troçki’nin kabul edebileceği türden bir devrimci olmadığı kesin. Peki, ama kabul etmemelerinin nedeni, O’nun Lenin ve Troçki’den daha az devrimci olması mı yoksa daha fazla devrimci olması mı? Şurası kesin: İsa, karşı çıktığı iktidar yapısının yıkılmasını hiç müdafaa etmemiş. Ama diğer nedenlere de bağlı olarak, bunun nedeni, O’nun bu iktidarın ruhun coşkunluğu, yoldaşlık, barış ve adaleti içerisinde, görece daha kusursuzlaştırılmış bir varoluş formu eliyle süpürülüp atılacağı beklentisi içerisinde olması. Üstelik böylesi bir ruh, Lenin ve Trotskiy’nin bile tahayyül edemeyeceği türden bir ruh. O vakit sorulan sorunun cevabı şu: İsa az çok bir devrimci ama o hem az devrimci hem de çok devrimciydi.

Terry Eagleton
4 Aralık 2007
Kaynak

Filistin Burjuvazisi ve FKÖ

20 ve 21 Aralık’ta Lübnan’ın Aynü’l-Helve ile Beddavi mülteci kamplarında verdiği derste Yoldaş Halid Bereket, mevcut Filistin’in resmî liderliğine ve “Filistin halkına sundukları, yanılsamalardan oluşan yola yönelik eleştiriler yöneltti.

“Tarihsel açıdan Filistinli kapitalistler ve Filistin burjuvazisi, Filistinlileri bir sefaletten diğerine sürükleyip durmuşlardır. Bu sınıf, Filistin davasını desteklememektedir, bundan sonra da desteklemeyecektir. Söz konusu sınıf, sadece kendi küçük çıkarlarını umursar, Filistin halkının başına neler geldiği, onların haklarının nasıl çiğnendiği onun umurunda değildir. Bu, 1936’da, 1948’de, 1967’de böyleydi, bugün de böyledir. Elbette Filistin halkının içinde bulunduğu durum konusunda en büyük sorumluluk, işgalciler ve sömürgecilerindir ama bu sınıfı temsil eden geleneksel gerici liderliğin de Filistinlilerin bugün maruz kaldıkları sefil koşullar konusunda önemli bir sorumluluğu vardır. Artık mülteci kamplarındaki fakir halk sınıflarından gelen devrimcilerin teşkil ettikleri yeni bir liderlik oluşturmanın vaktidir. Mevcut durumdan çıkışın yegâne yolu, anavatandaki ve sürgündeki halkına ve silâhlı mücadele yoluna bağlı sağlam bir liderlik oluşturmaktan geçmektedir.”

Konuşmasında Bereket, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’ne sunulan taslak kararın “Filistin davasının merkezini teşkil eden geri dönüş hakkını tehlikeye sokan ve Filistinlilerin haklarını riske atan bir ihanet metni” olduğunu söylemiştir. Ardından Bereket, dinleyicilere şu soruları sormuştur:

“Bu konuda ne yapacaksınız? Sesinizi yükseltip davanıza kimsenin el koyamayacağını haykıracak mısınız? Bir zamanlar size ait olan, kendi kanınız, teriniz ve paranızla inşa ettiğiniz Filistin Kurtuluş Örgütü’nün içinde olduğu mevcut duruma karşı sesinizi yükseltecek misiniz? Sürgündeki Filistinli mültecilerin yürüdüğü yolu geri kazanacak mısınız, sizin sesiniz ve devrimci aydınlarınız Gâssan Kenefâni ile Naci Ali’yi yeniden onların elinden kurtaracak mısınız? Yoksa tüm bu olup biteni kabul mü edeceksiniz?”

Yoldaş Bereket, sözlerine şu şekilde devam etmiştir:

“Filistin sahnesindeki en tehlikeli yozlaşma biçimi, mevcut liderliğin politik açıdan yozlaşmasıdır. Filistin devleti yozlaşmış bir kurumdur, o, hâlihazırda yaşanan yozlaşmayı idare eden bir kurumdan fazlası değildir. Bu kurumun işgalciyle güvenlik konusunda işbirliğine gitmesi tam bir ihanettir. Mali yozlaşma, idari yozlaşma ve toplumsal yozlaşma bu kaynaktan, politik yozlaşmadan beslenmektedir. Halkın yüzde biri, yani şu Filistinli kapitalistler, Filistin ile ilgili politik kararların yüzde yüzünü kendine göre vermektedir.”

Aynü’l-Helve mülteci kampındaki gençlere hitap eden Bereket şunları söylemiştir:

“Her gün direnişin ön saflarında olanlar, Filistinli gençlerdir, bu gençler hangi partiye bağlı olduklarına bakmaksızın, ne tür bir politik bağa sahip olursa olsun, mücadeledeki yerini almaktadırlar. Hapishanelerde, Gazze’deki silâhlı direnişte, öğrenci hareketinde, İsrail askerleriyle çatışmalarda şehidlerin ve yaralıların ekseriyeti gençtir. Peki, gençliğin politik karar alma süreçlerindeki payı nedir? Filistin gençliğine içinde yaşadıkları koşulları, maddi ilişkileri ve ne istediklerini kim sormaktadır? İçinden geçtiğimiz zaman değişim ve isyan zamanıdır, ona önderlik etmesi gereken de gençliktir.

İktidar tekelini elinde bulunduran Ramallah’taki Filistin Devleti sona yaklaşmıştır. Onun elinde Filistinlilere yanılsama, daha fazla yanılsamadan başka sunacak bir şey yoktur. Öte yandan Gazze’de iktidar tekelini elinde bulunduran Hamas da kendi örgütünün çıkarlarını Filistin halkının çıkarlarının ve davasının üzerinde tutmaktadır. Bu nedenle ‘ulusal birlik’ şiarı ulusal birlik anavatanda ve sürgündeki Filistinlilerin teşkil ettikleri halk sınıflarınca dayatılmadığı sürece, boştur, kıymetsizdir. Biz, Kahire, Doha ve Amman’daki Arap istihbarat servislerinin himayesinde ‘ulusal bir diyalog’ süreci içerisine girmek istemiyoruz. Biz, ulusal diyalogumuzu Filistin halkının himayesinde ve Filistinlilerin ellerindeki silâhların koruması altında, Aynü’l-Helve mülteci kampında inşa etmek istiyoruz.

Filistin Halk Kurtuluş Cephesi, yedinci ulusal konferansını topladıktan sonra yeni bir aşamaya geçmiştir. Örgütümüz bir yenilenme sürecine tanıklık etmekte, halkımız Cephe’nin ileri doğru yürüdüğünü hissetmektedir. Bizden kimse, halkın geri dönüş ve kurtuluş için verdiği mücadele ile halkımızın davasına dair muğlâk ifadeler veya ikircikli konumlar beklemesin. Cephe, fakir Filistin halkına ve tüm dünya halklarına aittir, o her zaman zafere dek onlar için varolacaktır.”

FHKC

Yeni Ateizm, Eski İmparatorluk

“Yeni Ateistler”in ilgi görmelerinin nedeni, onların Batı emperyalizmine gerekli entelektüel kılıfı sunuyor olmalarıdır.

Kendisinin radikal bir polemikçiden neokonservatif bir şahine dönüşümünü izah ederken Christopher Hitchens, politikasının hiç değişmediği hususunda ısrarcı. Ona göre, Vietnam Savaşı’na karşı çıkmakla Irak’ın işgalini zerre pişmanlık duymadan desteklemiş olmak, gayet tutarlı. Aynı şekilde, Noam Chomsky ve Edward Said gibi isimlerin bulunduğu kardeşlik derneğini terk etmek ve Paul Wolfowitz’in misafiri olarak Beyaz Saray’da şampanya yudumlamak da gayet tutarlı.

Hitchens, geçmişte aldığı tüm konumları birbirine bağlayan tek bir entelektüel bağ olduğunu iddia etmekten hoşlanan bir isim: “Totalitarizm”. “Bana göre düşman, totaliter olandır. Sadece eylemlerinizi ve verdiğiniz vergileri değil, kafanızın içini de kontrol etmek isteyen, katıksız bir totaliterdir.”

Ama çıkardığı tüm bu emperyalizm yanlısı kuru gürültü karşısında o, nihayetinde uluslararası şöhretini dine dönük saldırısı üzerinden elde etti. Onun iddiasına göre, dine saldırıları da temelde “totaliter olana karşı” girişilen eylemlerdi ve bu, Kuzey Kore’ye ya da Joseph Stalin’e karşı koymaya benziyordu. “Yeni Ateist” hareketin parlak bir lideri olan bu eski sosyalist, son on yılını dine karşı savaşmakla ve emperyalizmle barışmakla geçirdi.

Richard Seymour’ın Unhitched isimli kitabında tespit ettiği üzere, Hitchens’ın dönüşümü, kitabî bir nitelik arz etmese de, esasen eşi benzeri görülmemiş bir dönüşüm de değil:

“Hitchens’ın anti-teizminin gördüğü işlev, yapısal açıdan Irving Howe’un Stalinofobi olarak nitelediği şeye benzer. […] ‘Stalinizm’ denilen umacı ve günah keçisi, sağla kurulan yeni ittifakı meşrulaştırdı, insanları kapitalist toplumdaki kalıcı adaletsizlere karşı kayıtsızlaştırdı ve ‘Özgür Dünya’ adına yapılan baskıcı uygulamalara hoşgörüyle yaklaşıldı. Aynı kaba biçim dâhilinde, Hitchens’ın dine yönelik meşguliyeti, kapitalizmin ve imparatorluğun adaletsizliklerine karşı gözleri kör etmekle kalmadı, ayrıca onlara dönük arsız bir savunuya yol açtı.”

Hitchens’ın Tanrı Büyük Değildir gibi polemikleri üzerinden “Yeni Ateizm” yaygın bir ilgi gördü. Hitchens’ın yanı sıra, hareketin diğer iki önde gelen şakirdi, Sam Harris (İnancın Sonu) ve Richard Dawkins (Tanrı Yanılgısı), dinî isimlerle kamuoyu önünde sayısız tartışma içine girdi, bu polemikler söz konusu isimleri, internet ünlüleri ve anti-teizmi popülarize eden kişiler kadar etkili insanlar hâline getirdi.

Göründüğü gibi ve onun ortaya koyduğu anlayış üzerinden bakıldığında Yeni Ateizm, Bacon ve Descartes gibi düşünürlerin eserlerinde bulunan Aydınlanma bilimciliğinin yeniden canlandırılmış bir tecessümüdür: bu bilimcilik, dinî metinleri ve gelenekleri empirik soruşturma yoluyla rasyonel bir incelemeye tabi tutan ve taşralılığa ait güçlere karşı evrensel aklı savunan, eleştirel bir söylemdir.

Pratikte Yeni Ateizm, popülerliğini ve ticarî başarısını, neredeyse tümüyle “teröre karşı savaş”a, işe yararlılığını emperyalist jeopolitikanın entelektüel aracı olmaya borçlu olan kaba, indirgemeci ve alabildiğine seçici bir eleştiridir.

İlk dönem ateist geleneklerin bazıları, şiddeti reddedip Sol’un sahip çıktığı davaların savunuculuğunu yapmışsa da (örneğin Bertrand Russell hem sosyalisttir hem de tek taraflılıkçıdır), bugün Hitchens, Dawkins ve Harris’in temsil ettiği ateist damar, saldırgan savaş, devlet şiddeti, temel insan haklarının kısıtlanması, işkence, hatta işkence bağlamında, Arap uluslarına karşı jenoside benzer, önleyici nükleer saldırıların yapılmasını savunmakta, bu tür fikirleri benimseyip lehte olacak şekilde kafa patlatmaktadır.

Bu ateizmin önde gelen taraftarları, birbirinden farklı ideolojik kılıklara bürünseler de benimsedikleri politika, sağ liberallerden Avrupa aşırı sağının proto-faşist demagoglarına uzanan bir aralıkta seyretmektedir.

İslamî İstisnacılık

Hitchens’ın çok satan kitabı, bize Yeni Ateist hareketin öncelikleri ve odak noktası hakkında bir şeyler söylemektedir (Tanrı Büyük Değildir ismi, yaygın bir Arapça ifade olan Allahu Ekber’in patavatsız biçimde ters yüz edilmesini amaçlamaktadır. Allahu Ekber “Allah Büyüktür” demektir. Şüphesiz yazar, bu ismi eğlenceli ve put kırıcı bulmuştur.) İstisnasız, İslam’la meşgul olan herkes, dine dönük, objektif bir bilimsel eleştiri ortaya koysa da, tüm bu söylemi bir biçimde telkin edecektir.

Esasında Sam Harris’in çokça tartışılan, Ekim ayındaki Real Time programına Bill Maher’la birlikte çıkışı ve birçok Müslüman’ı “cihadist”, “İslamcı veya “muhafazakâr” olarak sınıflandıran ham bir yaklaşım sergilemesi, Yeni Ateist hareketin önde gelen simaları gibi, onun elindeki İslam’ı şeytanlaştırmaya yarayan epey zengin arşivi tamamlayan cinstendir.

Yazar, İnancın Sonu isimli çalışmasının sonunda şunları söylemektedir: “İslam, insanların uydurdukları diğer tüm dinlerden daha fazla olmak üzere, ölüme tapınmanın en mükemmel özelliklerine sahip olan bir dindir.” Başka bir yerde ise şu tespiti yapar: “Diğer büyük dinler, hoşgörüsüzlüğün bereketli birer kaynağı ise de, şurası açık ki İslam öğretisi, küresel medeniyetin zuhuru aleyhine özgül kimi sorunlara yol açmaktadır.” Ayrıca bir de Irak Savaşı’nı insanî ve medenileştirici bir misyon olarak savunurken, şunu söyler: “Biz terörizmle savaşmıyoruz. Biz, İslam’la savaşıyoruz.”

Şüphesiz ki Harris’in görüşleri oldukça keskindir ama bu görüşler, Hitchens ve Dawkins’in görüşleriyle örtüşen görüşlerdir. 2007’de verdiği bir röportajda Hitchens şunu söyler: “Eğer bana ‘İslam’ın sorunu ne?’ diye sorarsanız, onun, diğer dinlerle aynı sorunu paylaştığını söylerim. Ancak İslam’ın, düzeltilmesi mümkün olmayan başka bir sorunu daha vardır. Hep liberallerden ‘keşke İslam da bir reform sürecinden geçmiş olsaydı’ lafını duyarsınız, iyi ama bu, imkânsızdır. İslam’ın reform yaşaması mümkün değildir. O, bu nedenle alabildiğine tehlikeli bir dindir.”

Sahip olduğu bariz şovenizme ek olarak bu ifade, doğru bir tarihsel iddia olmaktan epey uzaktır ve tam da kendi tespiti üzerinden, ikiyüzlüdür. Kimsenin bir kurgu olduğuna inanmadığı İslamî köktencilik, bazı kemikleşmiş ortaçağ geleneklerine bağlılığından değil, aksine, modernist dinamizmi etkin bir biçimde ve şevkle benimsemesinden ötürü sinsi bir yönelimdir.

Bu noktada altta kalmamak için Richard Dawkins, İslam’ın “bugüne dek görülmüş en kötü güç” olduğunu söyler (ama öte yandan da eğlenceli biçimde, Kur’an’ı okuma zahmetinde bulunmadığını da belirtir). Başka zamanlarda, Twitter âleminde Dawkins daha kaba olabilen bir isimdir: “Bana göre, Hitler’in yarattığı dehşet, müritlerinin koyunlar kadar aptal olmasının verdiği şaşkınlığın bir ürünüydü. Aynı şeyi İslamcılık için de düşünüyorum, buna göre, o vakitler yeni devlet adamı olmuş makale yazarı Mehdi Hassan vasıfsız bir gazeteciydi çünkü o aynı zamanda bir Müslüman’dı.” Başka bir örnek olarak şunu aktarmak mümkün: “Tüm dünya Müslümanları Cambridge Trinity College’dan daha az Nobel ödülü almış. Ortaçağ’da büyük işler yaptılar ama!”

Yeni Ateistlere göre tüm dinler aynı ölçüde kötüdür ama İslam daha da kötüdür.

İmparatorluğun Cariyeleri

Batı toplumlarında Müslüman karşıtı hisler veya neokonservatif jeopolitika 11 Eylül sonrası dünyada yükselişe geçmeseydi, Yeni Ateist projenin ticarî ve entelektüel başarı kazanması imkânsızdı. Bu proje, “teröre karşı savaş” fonuna uygundu, şiddete ve yıkıcılığa işaret eden maceracılığıyla İslam’ı monolitik bir kötülük olarak tarif etti ve bu anlayış, itibarlı liberallerin egemenliğindeki mahfillerde epey taraftar buldu.

Real Time denilen programda hem Harris hem de Maher, o bilindik argümanı dile getirdi ve başkalarının korku, çekingenlik veya muhtemelen görecilik yüzünden seçerek tatbik ettikleri “liberal ilkeler”i savunduklarını söylediler. Maher şu iddiadaydı:

“Liberaller, liberal ilkeler için ayağa kalkmalıdırlar. […] Konuşma özgürlüğü, dinini özgürce ve korkmadan yaşama özgürlüğü, eşcinseller dâhil tüm azınlıklara eşitlik. […] Bunlar liberallerin de alkışlayacağı liberal değerler, iyi ama ‘Müslüman dünyada bu nitelikler eksik’ dediğinizde, onlar sadece üzülmekle yetiniyorlar. […] İslam, Mafya gibi hareket eden tek dindir.”

Harris, bu sözlerini sonradan teyit etti ve daha da ileri götürdü:

“Liberaller, teokrasi konusunda gerçekten çuvalladılar. Onlar, beyazların teokrasisini eleştiriyorlar, Hristiyanları eleştiriyorlar. […] 1984’te yaşanan kürtaj kliniğinin bombalanması eylemi konusunda ajitasyon yapıp duruyorlar. […] Bize bu ‘İslamofobi’ memi, masalı çok anlatıldı. Bu masala göre, İslam öğretisine yönelik her eleştiri, halk olarak Müslümanlara dönük dar kafalılıkla ilgilidir. […] bizim tüm kötü fikirleri eleştirmemiz gerek… […] İslam da bugün kötü fikirlerin şahdamarıdır.”

Bu tespitlerle ilgili söyleyecek çok şey var ama önce pratikte şu “liberal ilkelerin asil ve cüretkâr savunusu”nun nasıl bir şey olduğuna bir bakmak gerekecek.

Yeni Ateist harekete mensup düşünürlerin siyaseti tek biçimli değil. Örneğin Dawkins, 2003 Irak işgaline karşı çıktı, Hitchens ise bu savaşın en önemli savunucularından biriydi. Harris, “teröre karşı savaş” dâhilinde işkence yapılmasını etik bir zorunluluk olarak savundu, bile isteye basınçlı su işkencesine maruz kalan Hitchens ise işkenceye karşı çıktı. Hem Hitchens hem de Harris şiddete, kana susamış bir retoriğe dayalı çıkışlar yapmaya hep eğilimli olmuşsa bu, Dawkins için pek geçerli değildir.

Gene de hepsinin de ortak birkaç fikrî bağla birbirlerine bağlı olduğunu görmek gerekmektedir. Her bir isim, barbar, tekçi ve gerici Doğu’ya karşı, medeni, kozmopolitan ve ilerici Batı’nın safında olan, çift taraflı bir dünya görüşüne sahiptir. Farklı politik konumlar üzerinden Harris, Hitchens ve Dawkins, Sağ ile belirli zamanlarda kamuoyu önünde cilveleşmiş, onun en pespaye, en itibarsız unsurlarını coşkuyla desteklemiş, onlara dönük sempatilerini ifade etmiştir.

Üç isim de görünüşte kültürel liberaldir. Esas olarak liberal seyirciye seslenirler. Sean Hannity veya Rush Limbaugh’nun asla seslenemeyeceği yollardan, Demokrat Parti’nin kentli ve “itibarlı” taraftarlarına bakarlar. Öte yandan da terimin yaygın olarak anlaşılan biçimine göre, alabildiğine liberal olmayan konumlar alırlar ve kimi eylemler içerisine girerler.

Entelektüel süsü püsü kazınıp bakıldığında tüm Yeni Ateist metinler, Darwin, Newton ve Galile’ye dönük bir yığın cıvık atıfla doludur. Burada karşımıza, geçmişteki imparatorlukların dilini incelemiş herkese aşina gelecek bir dünya görüşü çıkmaktadır: kültürel açıdan üstünlükçü, yabancıyı özselleştirip ötekileştiren, denk kısımları himaye eden, pederşahi davranıştan yana, kendi amaçları doğrultusunda uygulanmış şiddeti meşrulaştıran bir dildir bu.

İnancın Sonu isimli çalışmasında Harris’in yaptığı tespite göre, İslam ile medeniyet arasında yaşanan ve herkesin gözünün önünde cereyan eden çatışma daha da yoğunlaşırsa, nükleer saldırılara ihtiyaç duyulabilir:

“Ya İslamcı bir rejim cennet bahsi üzerinden iyice bönleşir de uzun menzilli bir nükleer silâha sahip olursa ne olur? […] Muhtemelen hayatta kalmamızı sağlayacak yegâne şey, nükleer saldırıyı ilkin bizim gerçekleştirmemizdir.”

Irak Savaşı’nı meşrulaştıran önemli gerekçelerden birini tasdik ederken Harris, bu savaşı medeni Batı’nın İslamî barbarlığı yenmek için yapılması gereken asil ve özgeci bir haçlı seferi olarak tarif etmiştir. Harris, 2004’ün sonunda Washington Post’a şunu yazar:

“Medeni insanlık [Batılılar], bugün kendileri için oldukça maliyetli olacak bir yoldan, Irak halkının hayatını iyileştirmeye çalışıyor.”

İnancın Sonu’nun başka bir yerinde ise şu iddiada bulunur:

“Sivil zayiatla ilgili vicdanî rahatsızlığımızın bizi felç etmesine izin veremeyiz, çünkü düşmanlarımız, bu türden bir vicdanî rahatsızlık nedir bilmiyorlar. Onlar, savaşa ‘önce çocukları öldürün’ yaklaşımı üzerinden bakıyorlar, bizse, onların şiddeti ile bizimki arasındaki temel farkı görmezden geliyoruz. Silâhların dünyamızda yayıldığı koşullarda, bizim bu savaşı kılıçlarla yapma şansımız yok. Şurası kesin ki her türden sivil zayiat, önümüzdeki yıllarda hayatımızın bir parçası olacak.”

Kitap, Arap milletlerini gerici olarak kodlayıp Müslümanları da ilkel, pederşahi, himayeci bir vesayete muhtaç varlıklar olarak göstererek devam ediyor. “Artık tüm kültürlerin aynı ahlâkî gelişme aşamasında olmadığını kabul etme zamanıdır.” Devamında da sanki on dokuzuncu yüzyıl buduncusu konuşuyor gibidir: “Tarihlerinin bu aşamasında Müslümanların çoğuna oy kullanma özgürlüğü verin, bakın göreceksiniz, politik özgürlüklerini kökünden söküp atma lehine özgürce oy kullanacaklardır.”

Yazara göre gerekli olan, “şefkatli” bir zorbalığın onlara dayatılmasıdır:

“Belli bir tür şefkatli diktatörlük, genel manada gerekli olacaktır. […] Ama şefkat önemli bir husustur, eğer devletin içerisinden zuhur etmezse, dışarıdan dayatılması gerekir. Bu dayatmanın araçları ister istemez kaba olacaktır: bu da ekonomik tecrit, (açık ya da gizli) askerî müdahale veya her ikisinin bir bileşkesinden oluşacaktır.”

“Teröre karşı savaş”ın önde gelen propagandacısı olmaya gönüllü olarak soyunan Hitchens ise şiddete dayalı militarizmin retoriğini görece daha büyük bir şevkle benimsemektedir. Bu noktada onun 1969’da Kamboçya’nın bombalanmasında oynadığı rolden ötürü Henry Kissinger’ı epey eleştirmiş bir isim olduğunu hatırlamak gerekmektedir.

2004’te Amerika’nın Amerika karşıtı isyancılarca işgal edilmiş olan Irak’ın Felluce kentine yaptığı saldırıdan bahsederken Hitchens, “ölü sayısı yeterince yüksek değildi, çok sayıda cihadist kurtuldu” demiştir. (Felluce Savaşı’ndaki sivil ölü sayısı ihtilaflıdır ama sahadaki yardım grupları, yaşananın “insanî bir felâket” olduğunu söylemişlerdir. Kentte bugün yaşayanlar, yüksek doğum kusuru ve kanser oranlarıyla yüzleşmektedirler. Muhtemelen bu, fosfor ve diğer kimyasal silâhların kullanılması ile ilgilidir. Lösemi vakalarındaki artış, Hiroşima’nın 1945’te bombalanmasından sonra ulaşılan rakamları aşmıştır.)

Ayrıca Hitchens, Afganistan’da parça tesirli bombaların kullanımını da över:

“Çok iyi, çünkü bu çelik saçmalar, insanın içini delip geçecek, sonra da bir başkasını öldürecek. Eğer bunlar kalplerinin üzerinde Kur’an taşıyorsa, bu saçmalar onu da delip geçecek.”

Cihadistler konusunda ise şunları söyler:

“Bu insanları öldürmek, hem bir tür zevk hem de görevdir.” Başka bir yerde de, yaklaşık 80 milyon nüfusu olan İran’la ilgili olarak, Wisconsin, Madison’da kendisini beğenen seyircileri bile şoke eden, şu sözleri sarf eder. “Bu kara cahil ülkenin yeryüzünden yok edilmesi hâlinde tek bir damla gözyaşı dökmem.”

Hitchens ve Harris’in retoriğindeki ana eğilim, kendisinin seçtiği düşmanların uyguladığı şiddete karşı nefret kusmak ama öte yandan da herhangi bir emperyalist ya da sömürgeci ideolojinin asli parçasını göreceleştirip meşrulaştırmaktır.

İslamofobi ve Irk

Önde gelen Yeni Ateistlerin diğer bir meşguliyeti, Avrupa’daki neofaşist sağın bir dizi temasını yankılamaktadır.

En fesat hâliyle Harris, Avrupalı Müslümanların doğum oranlarına kafa patlatır ve onların çok doğurgan olduklarını söyler. Oysa Avrupa’da Müslümanların yarattığı demografik tehdit, empirik açıdan kolayca boşa düşürülebilecek bir iddiadır.

Demek ki mesele bu değildir. Harris’in aşırı sağcı isimlerin yaklaşımını onaylayan açıklamalarının altında, tüm rezilliğiyle açığa çıkan alt metne bakılırsa, Müslümanlar demografik açıdan kimi tehlikelere yol açmaktadırlar. Hristiyan Milletine Mektup’ta Harris, aşırı sağcılara dönük beğenisini açığa vurur ve şunu söyler:

“Birkaç istisna olmakla birlikte, bugün İslam’ın Avrupalı toplumların yüzleştikleri bir tehdit olduğunu dürüstçe söyleme cesaretini bir tek faşistler göstermektedir.”

Bu noktada Harris, Mark Steyn gibi neokonservatiflerle aynı arazide at koşturmaktadır. Steyn’e göre, “40 yaşındaki, hadi şunu 75 değilse de 60 yapalım, her Avrupalının, ömrünün son günlerini İslamlaşmış bir Avrupa’da geçirmesi artık kesindir.”

Steyn’in Yalnız Amerika: Bildiğimiz Dünyanın Sonu çalışmasını olumlu eleştiriye tabi tutan Hitchens, Harris’in faşist yanlısı hislerini paylaşmadığını dile getirir ama şu “demografik tehdit” meselesinde de ona itiraz etmez. Hitchens de yakın dostu, romancı Martin Amis’i savunan bir isimdir zira: Amis ise Times dergisindeki şu sözlerin sahibidir:

“Ortalıkta ‘Müslüman toplum kendi düzenli evini elde edene kadar çile çekmesi gerekecek’ diyen bir anlayış var, duymuyor musunuz? Bu neyin çilesi? Seyahat etmelerine izin verilmiyor. Sınır dışı ediliyorlar. Özgürlükleri kısıtlanıyor. Ortadoğulu ya da Pakistanlıya benzeyen insanlarca çırılçıplak soyuluyorlar. […] Ayrımcılık tüm toplumu yaralıyor, onlar da çocuklarına karşı sertleşiyorlar.”

Harris’in Müslümanları özgül bir demografik ve güvenlik riski olarak görmesi, onu, ırkçı fişleme yöntemlerini savunmasına ve (İkiz Kuleler’in bulunduğu yerin yakınına kurulması düşünülen) Sıfır Noktası Camii ile ilgili kendince bir tavır takınan Fox News’in ve Sarah Palin gibilerin safına atmaktadır.

Dawkins, Kur’an’ı Hitler’in Kavgam’ı ile eş tutan, camilerin ve Kur’an’ın yasaklanması, Müslüman ülkelerden yaşanan göçün engellenmesi gerektiğini savunan aşırı sağcı Hollandalı siyasetçi Geert Wilders’i coşkuyla destekler. 2009’da Wilders, içinde üzerine saatli bomba iliştirilmiş Muhammed’in başına ait ırkçı imajlarla dolu 2008 tarihli Fitne isimli filmi ve yaptığı konuşma yüzünden, nefret suçu suçlaması ile yargılanır. Dawkins, bunun üzerine şu tarz bir tavır alır:

“Tek başına Fitne filminin gücü bile, benim o korkunç düşmana karşı koyma cüretini göstermiş bu cesur adamı [Wilders’i] selamlamama yeter.”

Harris, Hitchens ve Dawkins, bu türden ifadelerde ırkçı bir yan olmadığını söyler ve buna “iyi de Müslümanlar ırk değil ki” diye tepki verirler. Bu söz, Yeni Ateistlerin retoriğe dayalı repertuarının önemli bir parçasıdır. Harris ve Hitchens da, kendi argümanlarını geçersizleştirmek için kullanılan “İslamofobi” terimini reddederler. Hitchens’a göre:

“İslamofobi denilen bu aptal terim, İslam’ın yanılmaz ‘mesaj’ıyla ilgili her türden vehmin arkasına saklanan ve tedavüle sokulmaya çalışılan aptalca bir önyargıdan başka bir şey değildir.”

“Irk”ın tümüyle toplumsal bir kurgu olması ve muhtelif ulusal, etnik ve dinî azınlığın sistematik olarak ırksallaştırılmasını içeren bir tarih üzerinden söylenebilir ki bu savunu tümüyle dayanaksızdır. İslam’ın monolitik ve istisnai biçimde kötü olduğuna odaklanmak, onun müritlerinin demokratik toplumlardaki haklara kavuşmamasına yol açtığını söylemek ve kendi ülkelerinde Batı’nın öncülük ettiği bir medeniyet sürecine tabi tutulduğunu iddia eden bir tespit, ırkçılık dışında bir şeyle nitelendirilemez.

Darkafalı Evrenselciler

Eğer Yeni Ateizmde emperyalizm ve ırkçılık yeterli düzeyde değilse, o vakit bu hareketin entelektüel temelleri olabildiğince zayıf kalacaktır. İster Katolikliğe ister paganizme ister İslam’a tatbik edilsin, bu harekete ait, tüm dinlerin doğası gereği “irrasyonel” olduklarını ifşa etmek için devreye sokulan yöntem, dinî söylemleri, inançları ve pratikleri yanlış anlamaktadır (belki de yanlış takdim etmektedir.).

Yeni Ateist metinler, dinlerin kışkırttıkları toplumsal ve teolojik tartışmalara asla dikkat etmeksizin, hatta bunların farkında bile olmaksızın, dinî mitleri incelemeye kalkmaktadırlar. Bu metinlerde din müfessirlerinin varsaydıkları çok sayıda ideolojik kılıfa veya onların nüfuz etmelerine katkı sundukları seküler inanç sistemlerine dönük zerre atıf yapılmaz.

Dahası, Tanrı Yanılgısı, Tanrı Büyük Değildir ve İnancın Sonu gibi kitapların söylemsel çekirdeğini meydana getiren ana iddia şudur: tüm dinî metinler, statik fikirler içeren, düz anlamlarıyla okunması gereken, tek tip uygulamalar dayatan metinlerdir. Bu metinleri doğuran ne gerçekte varolan dindir ne de toplumsal ve ideolojik açıdan heterojen olan olgular olarak sahip olduğu tarihsel gerçekliktir. Terry Eagleton’ın da Tanrı Büyük Değildir’e dair yürüttüğü tartışmada dile getirdiği biçimiyle:

“Hitchens’ın ısrarla iddia ettiği üzere, Tekvin Kitabı keseli hayvanlardan bahsetmemektedir; Eski Ahit Yahudileri, kırk yıl çölde dolaşmamışlardır; Bashan Kralı Og’un büyük karyolasının ele geçirilmesi hiç yaşanmamış bir olaydır vs. Oysa bu sözler, okurun hararetle ikna edilmeye çalışılmasından başka bir şey değildir. Burada mimari ve zoolojik detaya dönük bir müşkülpesendin tavrı söz konusudur. Bu tip bir kişiye göre, King Kong’un Empire State binasına tırmanarak çıkması mümkün değildir çünkü onun ağırlığından bina çökecektir.”

Rasyonel bilimciliğin kaba epistemolojisinin aksine dinler, toplumsal veya maddi bağlamlarından bağımsız olarak, müritlerinin daima aynı tarzda itaat ettikleri katı “öğretiler” değildirler. Seymour’ın da yazdığı biçimiyle:

“Din bir yorum, faillerinin kendi hayat koşulları için yeterli anlamlar çıkarttıkları sembolik ve ideolojik bir üretim işidir. Diğer başka şeylerin yanında, dinî metinlerin saf belirsizliği, metinlerde tutarlı ve düz bir anlamın bulunmasını bir biçimde imkânsızlaştırmaktadır. Tefsir, yorum, metnin ayrılmaz bir parçasıdır.”

Bu, bilhassa, Yeni Ateistlerin “İslam öğretisi” dedikleri şeye dönük suçlamalarıyla bağlantılı olarak önemli bir husustur, zira söz konusu yoruma dönük vurgu, Yeni Ateistlerdeki dinin ontolojisine ilişkin yanlış yaklaşımı açığa vurmaktadır. Onlara göre, şu veya bu şekilde köktencilik, toplumsal ve maddî koşullardan çok, kötü fikirlerin bir ürünüdür.

Töre cinayetleri, intihar bombacıları, kadınların veya eşcinsellerin sistematik biçimde zulüm görmeleri gibi, köktencilerin icra ettikleri her türden şiddetin eleştirisi, bu tip olgular belirli bir monolitik kitabîliğe yanlışlıkla atfedildiğinde, muhtemelen ne tutarlı ne de etkili olacaktır.

Yeni Ateizm, emperyalizme çok farklı yönlerden hizmet etmektedir. O, devlet gözetimi gibi baskıcı tedbirlere dönük ihtiyacı ve Irak’ın işgal edilmesi gibi teşebbüsleri meşrulaştırmak için kullanılan “medeniyetler çatışması” anlatısını desteklemektedir. Dahası, kendisini aklın objektif savunusu olarak sunarken söz konusu hareket, politik ya da kültürel sağdan gelen yorumcuların elinde itibarsızlaşmış kimi argümanlara başvurmaktadır. Nihayetinde bu hareket, odak noktasını adil olmayan ekonomik düzenlemelerin biçimlendirdikleri toplumsal hastalıklardan, “din” denilen dışsal bir tekilliğe kaydırmaktadır.

O hâlde sahip olduğu yüzeysel rasyonalizmin altında Yeni Ateizm, imparatorluğun fikrî savunusundan ve küresel kapitalizmin adaletsizliklerini örtbas eden bir duman perdesinden başka bir şey değildir. O, sıradan gerçeklere derin görüş elbisesi giydirip, emperyalist projeleri teşvik eden ve aynı zamanda eldeki önyargılar için gerekli kanalları açan ama öte yandan da mevcut gücünü put kırıcı, muhalif ve objektifmiş gibi görünmesinden alan, darkafalı bir evrenselciliktir.

Hitchens, Harris ve Dawkins, kendilerini liberal politikanın yavan hoşgörüsüne karşı mücadele yürüten birer entelektüel asi olarak gösterebilir. Ama onlar, nihayetinde en zararlı eğilimlerden bir kısmının savunucularından başka bir şey değildirler.

Luke Savage
2 Aralık 2014
Kaynak