Akıl, İman ve Devrim

Radikaller İçin Din: Terry Eagleton’la Söyleşi

Nathan Schneider

17 Eylül 2009

 

Edebiyat eleştirmeni Terry Eagleton, Reason, Faith, and Revolution: Reflections on the God Debate [“Akıl, İman ve Devrim: Tanrı Tartışması Üzerine Düşünceler”] isimli kitabında Richard Dawkins ve Christopher Hitchens gibi “yeni ateistler”i ele alıyor ve bunların “dine yönelik itirazlarını alabildiğine ucuz bir biçimde gerçekleştirdikleri”ni söylüyor. Eagleton’a göre, bu türden ihtilaflarda politika odaya izinsiz dalan bir file benziyor.

● ● ●

Yeni ateistlerin tartışmalarında aşina olduğumuz “müminler” ya da “ateistler” gibi kategorilerden ziyade, siz “radikallere ve hümanistlere uygun bir Hıristiyan incili versiyonu”ndan dem vuruyorsunuz. Kim bu insanlar? Onlara neden işaret ediyorsunuz?

Bugüne dek yeterince yapılmadığı biçimiyle ben esasında, Tanrı ile ilgili bu tartışmaların politik gönderimlerini kapalı devre dünyasından kurtararak, ilgili tartışmaları olağan seyrinden çıkartmak istedim. Tartışmaların görece daha geniş bir bağlam içine oturtulması gerekiyor. Bu anlamda kanaatimce radikaller ve hümanistler, Tanrı hakkında ne düşündüklerinden bağımsız olarak, bu tartışmalara kesin olarak dâhil edilmelidirler. Tartışmalar, aslında ne Tanrı ne de tam olarak dinle ilgili.

İnsanları kiliseye gitmeye ve İncil okumaya mı teşvik ediyorsunuz, yoksa basit anlamda Marksizmle Hıristiyanlık arasında tarihsel kimi bağlar kurmaya mı çalışıyorsunuz?

Kimseyi kiliseye gitmeye teşvik etmiyorum. Sanırım teşvikim, salt Kitab-ı Mukaddes okunması yönünde, zira Kitab-ı Mukaddes, radikal politik meselelerle gayet alakalı bir kitap. Birçok yönden dinin önemli bir bölümünün basit anlamda korkunç ve salt ideolojik olduğunu söyleyen Christopher Hitchens gibi yazarlara bir yönüyle katılıyorum. Ama ben, Hitchens ve Richard Dawkins gibilerin de meseleye tek taraflı yaklaştıklarına inanıyorum. Kitab-ı Mukaddes’te ve Hıristiyan geleneğinde biz radikallerin pek iyi bilmedikleri önemli başka potansiyeller de mevcut. Oysa bu potansiyellerin kâfi düzeyde tanınması lâzım. Kimseyi dine kazandırmaya çalışmıyorum, fakat insanların verili durum dâhilinde işittiğimiz ana akım politik söylemlerin önemli bir bölümünden görece daha radikal olan kimi yorumların mevcut olduğunu da görmeleri gerekiyor.

Siz edebiyat eleştirmenisiniz ve din hakkında konuşuyorsunuz. Din edebiyat mıdır? Dinin herhangi bir edebî eser gibi politika devşirilebilecek bir kaynak olduğunu mu söylüyorsunuz?

Hayır kesinlikle. Kanaatimce dini bir edebiyat olarak gören tüm hareket, esasta dinin radikal içeriğini bir biçimde dağıtmanın bir yoludur. Bu yol, dinin bizim yüzleşmemizi sağladığı kesin ve bir o kadar da tatsız gerçekliklerin savuşturulmasına neden olur. On dokuzuncu yüzyılda olup biten şudur: kültür, edebiyat ve kültürün diğer biçimleri dine vekâlet etmiş, şiir olarak din ve mit olarak din hakkında çok şey söylenmiştir. Bu, aslında görece daha fazla ciddîye alındığı vakit dinin yol açacağı huzursuzluklarla başa çıkma durumundan kaçınma gayretidir.

Politikadaki karşılıkları nedir bu huzursuzluklardan kaçınma gayretinin?

Politikada yaygın bir biçimde görülür bu gayret. Ya da isterseniz buna “ahlâkî-politik alan” da diyebiliriz. Dinin, özelde Hıristiyanlığın yol açtığı bu türden huzursuzluklar ya unutulmuş ya da kenara itilmiş, Hıristiyanlık bir parça şiire bir parça da mitolojiye indirgenmiştir. Elbette Kitab-ı Mukaddes’te epey miktarda şiirsellik ve mitoloji mevcuttur ancak bunlar, benim ısrarla vurgulamakta olduğum başka türden unsurlarla karşılıklı bir ilişki içindedirler.

Sizce bu gelenekler, modern, seküler dünya için radikal manada yeniden yorumlanmalı mıdır? Kitabınızda Thomas Aquinas’tan bahsediyorsunuz ama belki de ondan daha fazla Karl Marx ve Sigmund Freud’a da atıfta bulunuyorsunuz. Sizin müdafaa etmekte olduğunuz din, Ortaçağ skolastiklerinin dinine mi yoksa görece daha yakın dönemlere ait bu türden simalara mı yakın duruyor?

Hıristiyan incilinin her daim çağdaş manada yeniden yorumlanmaya muhtaç olduğunu düşünüyorum. Teologlar, ne türden bir söylemin hüküm sürmesi ve konuşma tarzının nasıl olması gerektiğini belirlemek zorundalar, bu anlamda da özel kimi ilgi alanlarına dair en iyi ifadeleri buluyorlar. Bu noktada doğal olarak kimi ihtilaflar ve tartışmalar su yüzüne çıkıyor. Marx, Freud ve diğer isimler, Hıristiyanlığın çağdaş yeniden yorumu için uygun duruyorlar ama bu, geleneğin reddedilip basit manada bugüne yoğunlaşılmasını gerekli kılmıyor. Bugün, gelenek ve tarihten müteşekkil. Kitabın genel önerisi, tam da benim kutsal metni geleneksel manada adaletle yeniden yorumlayan birisi olma istemimde zuhur ediyor. Ancak bu istem, genel manada Marx’a, Freud’a ya da radikalizme ait terimlerde ifadesini buluyor.

Tabii sizin takdim etmekte olduğunuz Hıristiyanlık da kamuoyunda, özellikle ABD’de işitilen Hıristiyanlıktan hayli farklı.

Kanaatimce bunun kısmî nedeni, Yeni Ahit’in otantik anlamlarının önemli bir bölümünün ideolojize edilmesi ya da efsanevîleştirilip atılmasıdır. Din, dolara tapan kültür için hayli huzurlu bir ideolojiye dönüştü. Yeni Ahit’e ilişkin rezilliğin tarihi epey eski. Amerika, kaybedenlere çağrıda bulundu ve mustazafların saygın burjuvazi karşısında Tanrı’nın kraliyetine varis olabileceklerini varsaydı, dolayısıyla, özellikle ABD’de Yeni Ahit yerini tümüyle putperest bir versiyona bıraktı. Şu ân içinde bulunduğum bu üniversite kampüsünde şu şiarı gururla haykırıyoruz: “Tanrı, Ülke, Notre Dame.” Aslında bu şiarı haykıranlara şu söylenmeli: Tanrı fiiliyatta ülkelerle pek ilgilenmiyor. Yehova, Yahudilerin kutsal kitabında devletsiz ve milletsiz olarak takdim ediliyor. Tanrı, bu anlamda ilgili tarzda bir totem ya da fetiş olarak kullanılamaz. Tanrı, esasen evrensel insanlıkla ilgili, insanlığın herhangi bir kısmıyla değil. Bu türden ideolojiler, Hıristiyanlığın geleneksel versiyonunu kavramayı güçleştiriyorlar.

Doğaüstü vahiyle ilgili birbiriyle rekabet eden birçok iddia mevcut. Bazı insanlar hükmün İncil’den, bazıları ise papalığın otoritesinden alınabileceğini söylüyorlar. Doğaüstücü gelenekler arasında hangisinin güvenilir olduğunu nasıl bilebiliriz?

Meseleyi akıl, delil, analiz ve tarihsel araştırma temelinde tartışmalısınız. Bu anlamda teoloji, diğer zihinsel disiplinlerden bir tanesidir. Sezgisel olarak bilemezsiniz ve dogmatik olarak da bilebileceğinizi kesin olarak iddia edemezsiniz. Bir geleneğin diğerinden üstün olduğu iddiasını belirli bir mezhep üzerinden de dile getiremezsiniz. Ben, doğru görüşü sihirli bir biçimde tanımlayacak herhangi bir şablon ya da kılavuzlar kümesinin mevcut olmadığını düşünüyorum. Diğer zihinsel disiplinler gibi teoloji de tüm potansiyeliyle, sonsuz bir tartışma sürecidir. Ancak bu, her şeyin makbul olduğu anlamına gelmez elbette.

Dikkatimi çeken diğer bir husus da kurtuluş teolojisi ile ilgili tespitleriniz. Şimdiki papanın İman Doktrini Cemaat Başkanı olduğu dönemde kurtuluş teolojisine karşı çıktığını hatırlıyoruz. Papa’nın kaygısı, devrim yoluyla dünyevî kurtuluşa yönelik umudun İsa Mesih aracılığıyla manevi kurtuluşun yerini alacak olması yönünde.

Tüm insanlığın belirli bir kısmını Tanrı’nın hükümranlığına ait bir saha olarak tanımlamak, en büyük hatadır. Eğer herhangi bir kurtuluş teolojisi bunu yapıyorsa, uygun bir dille eleştiriye tabi tutulmalıdır. Ama sanırım papanın karşı olduğu bu değil. O, sahip olduğu siyaset nedeniyle, kurtuluş teolojisine her şekliyle karşı. Maddî bir devrimle manevi bir devrim arasında belirli bir fark olduğunu düşünmek, büyük bir hata olacaktır. Bu, tam da Yahudiliğin ve Hıristiyanlığın bir biçimde karşı çıktığı bir tür gnostisizm ya da dualizmdir. Sosyalist bir devrim, Tanrı’nın hükümranlığı için verilen kavganın maddî olması kadar manevidir.

Kendinizi bir Hıristiyan olarak mı görüyor musunuz yoksa öyle olmaktan haz duyan ya da Hıristiyanlıktan ilham alan biri olarak mı tarif ediyorsunuz?

Sanırım papa beni Hıristiyan kabul etmeyecektir. Bir Katolik olarak yetiştirildim. Yetişme dönemimin Vatikan Konsili’nin hüküm sürdüğü kesite denk düşmesi benim için büyük bir şans, bu sayede birçok şeyi reddetme ve Hıristiyanlığın belli bir türüne karşı durma fırsatı bulabildim. Sonradan politik ve entelektüel temellerde itiraz edilmesi gereken bir şeyin olmadığını fark ettim, zira Hıristiyanlık hâlâ geçerli, derinlikli ve cazipti. Bir açıdan bu noktada insanın elinde fazla da seçenek olmuyor. Ben mirasın çalışmalarımı derinlemesine etkilediğini, muhtemelen de son birkaç yıl içinde bu etkinin daha da yoğunlaştığını fark ettim. Tabii dinle ilişkimin ne düzeyde olduğunu tam olarak ifade etmem hayli zor benim için. Ama bu, esasta tarihsel bir açmaz, bir insanın kendisini tarihsel planda nasıl kavrayacağı ile ilgili bir mesele.

Seçenek ötesi oluşundan dem vururken, aklıma, kendisini “post-Hıristiyan bir ateist” olarak tanımlayan ama öte yandan da Noel’i kutlamak gerektiğini söyleyen Richard Dawkins geldi.

Bence Richard Dawkins aslında pre-Hıristiyan bir ateist, çünkü o, Hıristiyanlığın ilk planda ne olduğunu asla kavrayamamış bir isim! Bu tam da Meryem Ana’nın kendisini post-marksist olarak nitelemesine benzer. Onu okumanız için önce onun ötesine geçmeniz gerekir. Daha önce de söylediğim gibi, bence Dawkins, özelde Hıristiyanlığa ait kimi iddialarla ilgili ahmakça hatalar yapıyor. Birçok kez o, ya kafasını kapıya vuruyor ya da silâhını açık hedefe doğrultuyor.

Size göre Dawkins, “önerimsel” bir dinî iman değerlendirmesini öne çıkartıyor ve “edimsel” olanı değersiz kabul ediyor. Ancak önerme olarak ortaya konmazdan önce, politik eylemler aracılığıyla, edimsel planda bir insan Tanrı’ya nereye kadar inanmayı sürdürebilir?

Tüm edimler belirli önermelere işaret ederler. Gerçekliğin doğasına ilişkin kesin inançlarım var olmadıkça, söz vermek ya da küfretmek gibi belirli edimler içine girmemin bir anlamı yoktur: yani aslında söz vermek türünden bir kurum mevcuttur ve ben de bu edimi ifa ederim. Edimsel ve önerimsel olan iç içe geçer. Ancak işe önerimsel olandan başlamak pozitivist bir hatadır, bu tam da bir insanın, temelde bir performans olan edebî metni analiz etmesine benzer. Meseleyi kavrayamayan, yüzleştiği şeyin türü hakkında bir tespitte bulunma konusunda köklü bir hata içine girecektir. Bu yeni ateistler, aslında müminlerin ekseriyeti, pozitivist ya da dogmatik bir teolojiye ikna edilmiş, onlara dinin belirli bir önermeler kümesinden müteşekkil olduğu yalanı yutturulmuştur.

Bu hatanın arkasında politik sebepler var mı?

İster inanın ister inanmayın, Wall Street Journal gazetesi, Dawkins ve benden gazetenin birinci sayfasına yazı yazmamızı istemişti. Bu isteğin arka planındaki aklın ne türden bir şey olduğunu da bilmiyorum. Ben de onlara olumlu cevap verdim ama yazacağım yazının son cümlesinin “İsa Mesih’e Wall Street Journal’da kimse bir sütun vermezdi” olacağını söyledim. Bu, birbirinden farklı, tuhaf bir ortamda baş gösteren ilgili tartışmanın garipliğini ve sahip olduğu yoğunluğu ele veren bir durum aslında. Bu tartışma, Mammon’un tüm mabetlerinde aniden beliriveriyor. Sanırım bunun nedeni, söz konusu insanların gerçekte dinin salt fikirler ve önermeler kümesinden ibaret olduğunu düşünüyor olmalarıdır. Bu, gayet huzurlu bir tartışma aslında. Oysa ben, katıldığım toplantılarda esasta dinin bundan ibaret olmadığı gerçeği üzerinde duruyorum. Din, güçlü bir politik alt-metne sahiptir.

İman ve akıl meselesine geri dönecek olursak, sizin konumunuz bana “din ve bilimin asla ters düşmeyeceğini, aksine iç içe geçerek birbirini beslediği”ni iddia eden Stephen Jay Gould’un modelini hatırlattı. Gould, esasında bir mümin değil ama gene de din ve bilim üzerine yazılar yazıyor ve kimi vakit imanı gerçekte ciddiye almayan bir yerden konuşmakla suçlanıyor.

Bence Gould dile getirdiğiniz özel konum dâhilinde haklı. İlginç olan, bu konumun Dawkins gibileri sinirlendiriyor olması. Bu insanlar, ilgili konumu yanlış yorumlayarak teolojinin aklın kural ve taleplerini karşılamadığını söylüyorlar. Bu noktada teologlar devreye giriyorlar ve istedikleri her şeyi söylüyorlar. Delil üretme ya da aklî tartışmalar içine girme gereği duymuyorlar. Bilimsel ilkelerden kendilerini muaf tutuyorlar. Geleneksel manada heretik Hıristiyanlıkta buna fideizm (inancılık) deniliyor. Ancak teoloji dâhil tüm rasyonalite türleri, uzun sure bilim dışı olmak durumundaydı ve bugün de bu rasyonalitelerin aklın usullerine uyum göstermesi gerekiyor. Yeni ateistler bunu iddia ediyorlar, çünkü onlar yanlış bir yoldan, aklın kurallarını bilimsel aklın kuralları ile tanımlıyorlar. Dolayısıyla eğer bir şey bilimin hüküm alanı dışında ise, bu yeni ateistlere göre, bu tespitin ardından, ilgili şeyin aklın hüküm alanının dışında olduğuna dair tespitin gelmesi gerekiyor. Oysa bu, yanlış bir tartışma yöntemi. Dawkins’in, imanın akla bağlanması gerekliliğine ya da rasyonalitenin de tartışmaya açılması talebine kesin olarak itiraz edeceği açık.

Ateistler, üzerlerine büyük kırmızı bir “A” harfinin bulunduğu tişörtler giyip kendilerini “parlak zekâlar” olarak niteliyorlar. Siz de bunlara muhalif bir hareket başlatmak niyetinde misiniz? Tişörtün üzerine ne yazardınız?

Benim niyetim bir barikatın arkasına geçmek değil, bir adım geriye çekilip neler olup bittiğini görmek. Kendi bilinçli faaliyetiyle aydınlanmış küçük bir ateist ya da agnostik zümresinin yaygın manada ideolojize edilmiş bir dinle yüzleştiği ve bu dinin birçok yönden hayli çirkin olduğu Amerika gibi bir ülkede bu türden bir yaklaşıma ihtiyaç var. Neyin yanlış ve neyin makul olduğuna dair tartışma, meseleyi zekâ noktasına kilitleyecektir. Birçok insan vecdle cennete gideceğine inanan birer kalın kafalı da olabilir. Öte yandan Avrupa, kalın kafalı bir yığın agnostikle doludur. Bunların muhaliflerinin de saf anlamda birer aptal olduklarını düşünmek de rasyonalist bir hatadır. Bu anlayış, yeni ateizmin bu özel türündeki yanlışın ne olduğunu kavramamıza mani olacaktır: yeni ateizm, tartışmaları bütünüyle zekâya ve önerimsel ifadelere kilitlemekte, meselenin daha önemli kısmına karşı körleşmektedir.

Richard Dawkins ve Christopher Hitchens gibi yeni ateizmin en başarılı isimlerinin İngiliz olmaları birer tesadüf mü sizce?

Hayır değil. İngiltere hayli agnostik bir toplumdur. Din söz konusu olduğunda İngilizler birçok Amerikalıya hayretle bakarlar. Elbette Amerika da her şekliyle çizgi dışı bir seyir içindedir. Gelişmiş kapitalist kültürün epey şüpheci olduğu bir gerçeklikte bu ülke hâlâ muazzam ölçülerde metafiziksel ve dindar bir toplumdur. Gelişmiş kapitalist toplumlar, normalde yurttaşlarından onlar yataklarını toplayıp işlerini yaptıkları sürece, daha fazla iman etmelerini talep etmezler. Bu toplumlar alabildiğine post-metafizikseldirler. Bu anlamda Britanya, post-metafiziksel bir toplumdur. Halkın çok küçük bir kısmı kiliseye gider. Din, kamuda ve politik söylemde ABD’den farklı olarak, pek fazla yer tutmaz. ABD bu açıdan kendine hastır, zira bir yandan bu ülke tarihteki en azgın kapitalist toplumdur, diğer yandan da iliklerine kadar metafizikseldir. Gerçekte kapitalizm ve dindarlık, doğaları gereği kavgalı iki unsurdur. Öte yandan piyasalar, göreceleştirici, rasyonelleştirici ve sekülerleştirici güçlerdir. Ancak piyasaların desteklenmesi, müdafaa edilmesi ve meşrulaştırılması için daha mutlak kimi değerlere ihtiyaç vardır. Etrafta bunca psiko-spiritüel borsacının bulunmasının nedeni budur.

Kaynak