1953 İran Darbesi II

İngiltere’nin Washington büyükelçisiyle yapılan toplantıda, dışişleri bakanlığını Amerikan Dışişleri Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı H. Freeman Matthews, Dışişleri Bakanlığı Politika Planlama Bürosu Direktörü Paul Nitze ve [sonradan Irak ve Kuveyt elçiliği yapan dışişleri görevlisi] John Jernegan temsil ediyor. Bir önceki yazıda, Henry Byroade’nin Matthews’e bahsini ettiği toplantı bu toplantı. Rapora göre Amerikalılar, darbenin başarılı olacağı iddiasına şüpheyle yaklaşıyorlar, sonrasında da darbe fikrinden vazgeçiyorlar, zira o dönemde Truman yönetimi, yerini başka bir hükümete bırakacak, bu sebeple Amerika, böylesi bir eylemi gerçekleştirecek durumda değil. İngilizlerse fikre kani değilmiş gibi görünüyorlar, ama gene de bahar aylarında operasyonu gerçekleştirmeyi tercih ettikleri için Amerika’nın kararını bir iki hafta içerisinde vermesini istiyorlar. Bu aşamada, İngilizlerin birkaç ay boyunca kurnazlık edip, Amerikan hükümetini darbeye teşvik etme çabası içerisinde oldukları görülüyor.

* * *

İngiliz büyükelçisi Christopher Steel, İran’da komünizmle mücadele tarzları konusunda önceden yürütülmüş olan gayriresmi tartışmalara değindi ve İngiliz hükümetinin bu mücadele tarzı konusunda henüz net bir sonuca ulaşamadığını söyledi. Ama öte yandan elçi, son yapılan görüşmelere katılan İngiliz ve Amerikan temsilcilerinin İran’da olayların seyrine dair üç ihtimal üzerinde durduklarını iletti:

1. Musaddık iktidarda kalacak ve Tude’yi kontrol altına alacak adımlar atacak;

2. Ya Musaddık devrilecek ya İngilizlerin ve Amerikalıların desteğini arkasına alacak ya da yerine komünistlere karşı kararlı adımlar atabilecek biri getirilecek;

3. Hükümetin tavrında hiçbir değişiklik olmayacak, komünistler, kademeli olarak kontrolü ele geçirecekler.

İngilizler, Musaddık’ın komünistlere karşı etkili herhangi bir adım atmasının ihtimal dışı olduğu görüşünde. Onlar, Musaddık’ın yapısı gereği güçlü bir tavır alabilecek biri olmadığını, sürekli yalpaladığını düşünüyorlar. [Sonrasında Türkiye büyükelçisi olan İngiliz dışişleri görevlisi -çn.] Bay Burrows, İngilizlerle Amerikalılar arasında Musaddık konusunda bir anlaşmazlığın bulunduğuna dair bir yorumda bulundu. Bay Jernegan, dışişleri bakanlığının ve Amerika’nın İran büyükelçisi Loy W. Henderson’ın Musaddık’ın samimi bir antikomünist olduğuna, petrol anlaşmasına varılması durumunda, hükümetinin mali durumunun güçleneceğine, böylelikle Musaddık’ın Tude’ye karşı net bir tavır alabileceğine inandığını söyledi.

Bense yapılan tartışmalardan, İngiliz hükümetinin Dr. Musaddık’ı devirmek için iki devletin birlikte bir darbe yapmasını önerdiğini anladığımı söyledim. Christopher Steel, bunun üzerine, hükümetinin bu konuda herhangi bir kararının bulunmadığını, ama konunun ciddiyetle ele alınması gerektiğini düşündüklerini, Amerika’nın da bu hususu düşünmelerini istediklerini söyledi. Ben kendisine, böylesi bir girişimin başarısını güvence altına almak için atılacak adımlar konusunda birkaç soru sordum, ama elçi, sorumu genel bir iki ifadeyle cevaplamayı tercih etti. Elçi Christopher ve Burrows, darbe planının belirsiz ve tehlikeli yönleri olduğunu kabul etti. Ama bu isimler ısrarla, komünizme karşı bir bariyer teşkil etmesi konusunda Musaddık hükümetine duyulan güvenin bundan sonra da muhafaza edilmesinin daha tehlikeli bir adım olacağını dile getirdiler.

Bay Nitze, İngilizlerin İran’da temas hâlinde oldukları örgütü [darbeye kadar Musaddık yanlısı olan Ayetullah Abdulkasım -çn.] Kaşani’ye ve Tude’ye karşı yürütülecek, Musaddık’ı devirmeye çalışmayan bir kampanya yürütmesi talimatı vermek suretiyle sınanıp sınanamayacağını sordu. Böylesi bir kampanyanın başarılı olması durumunda, yeni hükümeti kurmak için darbe yapılması ihtimali, daha da güçlenecek. Bay Burrows, bunun uygun bir adım olmayacağını düşündüğünü, İran’daki örgütün Musaddık’ın devrilmesini hedeflemeyen bir operasyonun parçası olmak isteyebilecekleri konusunda şüphesinin bulunduğunu dile getirdi. Elçi Christopher Steel bunun üzerine, Musaddık hükümetin iplerini elinde tuttuğu sürece Tude’ye karşı etkili bir adım atılmasının imkânsız değilse bile güç olduğunu söyledi. Bay Jernegan da bu görüşte olduğunu ifade etti.

Ben bu tartışma üzerine, darbe seçeneğini rafa kaldırmak istemediğimizi, fakat Musaddık’la petrol konusunda bir anlaşmaya varmak için en azından bir iki girişimde daha bulunulması gerektiğini düşündüğümüzü söyledim. Katılımcılara ayrıca, şu an yeni bir yaklaşım tarzı üzerinde çalıştığımızı, Bay Nitze’nin yeni tartışma süreci için kısa bir zaman sonra Londra’ya gideceğini anımsattım. Ayrıca ABD’deki mevcut yönetimin kısa bir süre sonra değişecek olması sebebiyle, bu türden ciddi kararlar almasına imkân verecek iyi bir konumda bulunmadığına ilişkin tespitimi ilettim. Elçi Christopher, bu durumu gayet iyi anladığını, bizden hemen net bir cevap almayı beklemediklerini, ama gene de gerekli hazırlık sürecini de göze alarak, darbe için en uygun vaktin bahar ayları olduğunu, bu sebeple, Ocak sonunda bir karara varılması gerektiğini söyledi.

Bugün için herhangi bir eylem içine girilmemesine, ama öte yandan ilgili öneri üzerine düşünülmeye devam edilmesine karar verildi. Bir de ayrıca CIA ve İngiliz istihbaratı temsilcileri arasında bir sonraki toplantıya kadar konuyla ilgili yeni bir tartışmanın yapılmaması kararlaştırıldı. Burrows, şu an iki İngiliz istihbarat subayının Londra’ya dönüş yolunda olduğunu, bir durum olursa, teknik konularla ilgili tartışmaların tercihen Ortadoğu’da yapılmasının gerektiğini düşündüklerini söyledi.

Kaynak