Fas Komünist Partisi

Georges Oved’in tespitine göre Rif Savaşı’na dek Fas’ta herhangi bir komünist faaliyete rastlanmamaktadır. Bu, sadece yerli halk içinde Abdülkerim’i yücelten ve Fas’ın düşmandan arındırılmasını talep eden az sayıda bildirinin dağıtıldığı bir dönemdir.[1] 

Oved’in görüşüne göre 1926 yılına dek ülkede herhangi bir bağımsız komünist teşkilât mevcut değildir.

Bu dönemde sömürgeci güce ait istihbarat servisi, Faslı milliyetçilerle çalışan Bolşeviklerin ülkede devrimci bir ayaklanma başlatmak için çalışma yürüttüklerine dair söylentiler yaymaktadır. Bunun üzerine sömürgeci güçler, Moskof ajanı belledikleri kişileri yakın takibe almışlardır.

Charles-André Julien de bu isimlerden biridir.[2] Julien, Komintern’in 1921’de Moskova’da düzenlenen üçüncü kongresine katılmış, Kuzey Afrika’da ayaklanma çıkartmakla görevlendirilmiştir.

İstihbarat servisinin korkuları o kadar artar ki Fez’de Vehhabi Komitesi ile komünistler arasında bir anlaşma imzalandığını, yakında ayaklanmanın patlak vereceğini düşünmeye başlar.

Rif Savaşı’na Fransız Komünist Partisi karşı çıkmıştır. Fas’ta ise komünistler Rif halkına destek verirler. Bunun üzerine İspanyol-Fransız Ortak Gücü, isyanın çıkacağına dair hikâyeyi yayar. İlk başta Malaga’da kurulan Ortak Güç, sonrasında Tangiers’e taşınır.

Fas yetkililerine ait belgelerin de ortaya koyduğu biçimiyle, Ağustos 1927’de Sacco ve Vanzetti’ye destek veren etkinlik ve eylemlerin Fransız medyasına yansıdığı görülmektedir. Az sayıda komünistin yaptığı bu eylemler, önemli bir etki yaratır. İlk sendikaları, Enternasyonal’in Fransız Seksiyonu İşçileri’ne (SFIO) ait örgütler içinde çalışan bu komünistler kurarlar. Bu sendikalar, 1936 yılına dek illegal faaliyet yürütürler.[3]

Gelgelelim 1935 yılına dek Fas’ta gerçek anlamda komünist bir teşkilâta rastlanmaz. 1935 yılında ilk Sosyalist Gençlik kongresi düzenlenir. Leon-René Sultan[4] ve Jean Dresch[5] gibi isimler, ilk komünist çekirdeği teşkil ederler. Bu ekip, süreç içerisinde Kızıl Fas isminde bir gazete çıkartırlar. Bu gazete, Fas Komünist Partisi’nin yayın organı olarak kabul edilir.[6]

Fas’taki Fransız soluyla 1930’da imzalanan ve hukuk sistemini değiştiren, Berberi kabilelerinin şeriattan kopmasına yol açan Berber Dahir kararnamesine karşı mücadele eden genç milliyetçiler arasındaki ilişkiler gerilimlerle yüklüdür, zira Fransız solu, bu milliyetçilerin “burjuva” ideolojisine göre hareket ettiklerini düşünmektedir. Süreç içerisinde Fransız solu, Fas’taki tepkilerin ve mücadelenin dinî boyutunu da sultana yönelik bağlılığı da anlayamaz. Oysa Fransız solcular, sultanın Fransız devletinin adamı olduğunu düşünmektedirler.

Haziran 1934’te birkaç ay sonra Fas Eylem Komitesi’ni kuracak olan milliyetçiler, Rabat ve Paris’teki yetkililere reform önerilerini sunarlar. SFIO’nun Fas seksiyonu, Kenitra’da kongre düzenleyerek koruyucu eylemle sosyalizm arasındaki uyumu, hareketin İslam’la ve “Fas milliyetçiliği” ile bağlarını inceler ve neticede burjuva kabul ettikleri bu tür yönelimlerle mücadele etmenin gerekli olduğu sonucuna ulaşırlar.[7]

Haziran 1936’da Halk Cephesi iktidara gelince sömürgelere yönelik açıklık politikasını benimser. Bunun üzerine Fransızların kurdukları sendikalar ve partiler yasallaşır, özgürlükler alanı genişler, hatta bu gelişmeler kimi alanlarda yerli halkları da etkiler.

Leon Blum, Charles-André Julien’i Akdeniz ve Kuzey Afrika Yüksek Komitesi sekreteri olarak atar. Komite, Halk Cephesi’nin yerli halkların bağımsızlığını organize etmek için reformlar yapması önerisinde bulunur.[8] Buna karşılık milliyetçiler, bu örgütlenme faaliyetine hiç güvenmezler ve onu gözetleme görevi gördüğünü düşünürler. Milliyetçilere göre komitenin amacı, Kuzey Afrika’daki sömürgelerde baskıyı yoğunlaştırmak ve kontrolü sağlamaktır.

FKP’nin Fas’ta çıkarttığı Clarté dergisinin 19 Aralık 1936 tarihli ilk sayısında Marc Forclaude müstear adını kullanan Leon Sultan, partisinin “Fas proletaryasının acil talepleri üzerine kurulu bir program”ı benimsediğini söyler, ama komitenin reform programına açıktan atıfta bulunmaz. Ona göre Halk Cephesi’nin estirdiği “özgürlük rüzgârının cana can katan esintisine güvenilmeli”dir, zira Cephe, Fransızların halkın maddi ve kültürel kurtuluşunu gerçekleştirme görevini yerine getirecektir.

Fakat bu rüzgâr bir süre sonra kesilir. Ağustos 1938’de aynı gazete, sendika hakları konusunda uygulanan ayrımcı siyaseti eleştirir ve Avrupalıların “üstün proleterler” olarak görüldüğünden, bu temelde uygulanan siyasetin sömürgeci, hatta ırkçı olduğundan bahsedilir.[9]

Bu yıllarda Fas, iç savaşın yaşandığı İspanya’ya yakınlığı yüzünden belirli gelişmelere tanıklık eder. Cumhuriyetçi İspanyol mülteciler, Kazablanka, Tangiers ve Rabat gibi şehirlere yerleşirler. Hatta Robert Rézette’in aktardığı kadarıyla anarşist eğilimli bazı İspanyol işçiler, 1937’de Fas’ta bir komünist parti kurarlar. Paris’teki FKP ile bağı olmayan bu parti, 1939’da yasaklanır.[10]

Bu iddianın doğruluğunu teyit edecek bilgiye sahip değiliz ancak gene de bildiğimiz kadarıyla bu dönemde Kazablanka’nın Maarif ilçesinin İspanyol komünistlere kucak açtığını, bu komünistlerin İbrahim Serfati gibi Faslı gençleri etkilediğini biliyoruz. Serfati, “o günden beri İspanya hep kalbimdedir” demiştir.[11]

Mücadelelerini koordineli hâle getirmek için uğraşan İspanyol, Faslı ve Fransız komünistler arasındaki temas zamanla daha da yoğunlaşır. Örneğin 1947’de Mundo Obrero gazetesi, Kazablanka’da[12], haftalık Espoir dergisinin basıldığı matbaada basılır.[13]

Kuruluşunu Kasım 1943’te gerçekleştiren Fas Komünist Partisi’nin ilk kongresi 1946’da düzenlenir. İlk genel sekreteri Leon Sultan’ın 1945’te ölmesi ardından yerine Ali Yata geçer. Parti, 1953-56 arası dönemde Fransız sömürgeciliğine karşı yürütülen silâhlı mücadeleye katılır.

Bernabé López Garcia

[Kaynak: Communist Parties in the Middle East: 100 Years of History, Yayına Hazırlayanlar: Laura Feliu ve Ferran Izquierdo-Brichs, Routledge, 2019, s. 217-218.]

Dipnotlar:
[1] Georges Oved, La gauche française et le nationalisme marocain 1905–1955: Tentations et limites du réformisme colonial, 2 Cilt, Paris, Harmattan, 1984: Cilt. 1, s. 154.

[2] Charles-André Julien [1891–1991]. Sömürgecilik karşıtı mücadele içinde yer alan Julien Oran’da yaşadı. Burada SFIO’ya katıldı. 1920’de Komintern’e bağlı Fransız Seksiyonu içinde yer aldı. Buradaki kişiler sonra FKP’yi kurdular. Julien 1926’da FKP’den ayrıldı, ama sol siyasetle bağını kopartmadı. 1953’te sömürgecilik karşıtı çalışmasını kaleme aldı. [L’Afrique du nord en marche. Nationalismes musulmans et souveraineté française, Paris, Julliard.] Çalışma diğer baskılarında genişletildi. Le Maroc face aux impérialismes 1415–1956 (1978) isimli çalışması konuyla ilgili olarak sürekli atıfta bulunulan eserlerden biridir.

[3] Fas’ta sendikacılığın kökenleri konusunda bkz. Albert Ayache, Le mouvement syndical au Maroc de 1919 a 1942, Cilt. 1, Paris, L’Harmattan, 1982).

[4] Leon-René Sultan, 1905’te Cezayir’de doğdu. 1929 sonrası Konstantin ve Kazablanka’da avukatlık yaptı. 1936-7’de Clarté’de gazeteci olarak çalıştı. Vichy rejimi döneminde baskıyla yüzleşen Sultan, Beşinci Afrikalı Askerler Alayı’na katıldı ve Haziran 1945’te savaşta aldığı yaralar yüzünden öldü.

[5] Jean Dresch. Fransız coğrafyacı (1905–94). 1931 yılından itibaren Rabat’taki Müslüman okulunda dersler verdi. 1941’de Fas Atlas bölgesi üzerine tez hazırladı.

[6] Oved, a.g.e., Cilt. 1, s. 159.

[7] López García, “Los comunistas marroquíes ante la cuestión del Sahara: entrevista a Ali Yata Secretario General del PPS (PCM)”, Materiales: crítica de la cultura, Sayı 8, 1989: s. 23–6.

[8] Aktaran: Oved, a.g.e., Cilt. 2, s. 97.

[9] Oved, a.g.e., Cilt. 2, s. 137.

[10] Robert Rézette, Les partis politiques marocains, Paris, Armand Colin, 1955: s. 161.

[11] Abraham Serfaty & Christine Daure-Serfaty, La mémoire de l’autre, Kasablanka, Tarik Editions, 2002: s. 53.

[12] Prensa.

[13] Bkz. López García, “El olvido del exilio de los españoles en el Norte africano. La investigación sobre el exilio y la emigración de los españoles en Marruecos”, Yayına Hz.: López García, B. & Hernando de Larramendi Martínez, M., Historia y memoria de las relaciones hispano-marroquíes. Un balance en el cincuentenario de la independencia de Marruecos içinde, Madrid, Ediciones del Oriente y del Mediterráneo, 2007. Sürgüne gönderilmiş olan İspanyol Paquita Gorroño, Rabat’a Mart 1939’da geldi, oradan Paris’e geçip oradaki İspanyol Komünist Partisi liderleriyle temas kurdu.