Devrim İran'ında 1 Mayıs Afişleri

[Demokratik Öğrenci Örgütü’nün 1 Mayıs afişi]

1 Mayıs 1979’da yüz binlerce İranlı, Uluslararası İşçi Günü’nü kutlamak için sokaklara döküldü. Şikago’da 1886’da meydana gelen Haymarket ayaklanmasını kutlamak amacıyla İkinci Enternasyonal tarafından başlatılan bir halk bayramı olarak 1 Mayıs, tüm dünya genelinde solcu örgütlerce benimsenen bir tatil hâline geldi.

[Halkın Mücahidleri’nin 1 Mayıs afişi]

İranlı solcu gruplar, 1 Mayıs İşçi Günü’nü 1920’ler gibi erken bir tarihte kutlamaya başladılar. 1941’de Rıza Şah’ın iktidardan indirilmesi sonrası yasaklanmayan 1 Mayıs için 1944’te Şuraye Mutehediye Merkezî’yi (“Birleşik Sendikalar Merkez Şurası”) teşkil etmek amacıyla birçok işçi sendikası biraraya geldi. Sonraki yıllarda işçi hareketi büyümeye devam etti ve 1 Mayıs törenleri, birleşen işçi sınıfının artan gücünü ortaya koydu.

Tude’nin etkisinin zirvede olduğu kırklı yıllar boyunca Tahran’da tertiplenen 1 Mayıs gösterilerine seksen binden fazla insan katıldı. Ancak işçi hareketinin hâkimiyeti kısa ömürlü oldu. 1953 darbesi sonrası sendikacılık, yasaklamalar ve kitlesel tutuklamalar üzerinden imha edildi. 1 Mayıs törenleri, ancak Pehlevi döneminin son yıllarında izinli hâle geldi.

Pehlevi’nin tatbik ettiği devlet baskısının ortadan kalktığı ve iktidarın Humeynîci güçlerin eline geçtiği 1979-1981 döneminde somutluk kazanan devrimci dönem, halkın kütlesel manada seferber edildiği bir dönemdi. Uluslararası İşçi Günü, işçilerle dayanışma içinde olan ve taraftarlarını örgütleme imkânı bulan seküler ya da dinî tüm politik örgütlerin rekabet ettiği ideolojik bir savaş alanı hâline geldi. Afiş türü görsel malzemeler, devrimin ilk yıllarındaki çoğulcu yapıyı yansıtmaktadır. Dönemin örgütlerince dağıtıma sokulan muhtelif afişlere bakıldığında, politik partilerin benzer motifleri ve ikonaları nasıl kullandığı görülebilir.

İranlı solcu örgütler, işçinin yüceltilmesi üzerinden, İran’daki mücadeleleri uluslararası toplumun geri kalan kısmıyla ilişkilendirmeye çalıştılar. Bu afişlerde Marksizme özgü simgeler ön plana çıkıyor: ağır makineler, işçi kasketi ve fabrika bacaları sanayileşmiş toplumun geleneksel Marksizmini kutlamak amacıyla resmedilir.

Solcu 1 Mayıs afişleri, Avrupa ve Latin Amerikalı sosyalist hareketlerce kullanılan afişlere özenen, sosyalist gerçekçi bir tarza sahiptir. Enternasyonalist semboller, solcu örgütlerin kapitalist ve emperyalist güçlere karşı kitlelerin kolektif manada seferber edilmesi fikrine sarılmalarına imkân verir.

[Yumruk ve kızıl laleli bir 1 Mayıs afişi]                      [“Dünyanın İşçileri, Birleşin!”]

İlk iki afiş, Pehlevi devletine karşı faaliyetlerine 1971’de başlamış Marksist-Leninist bir gerilla grubu olan Halkın Fedaileri’ne aittir. Soldaki afiş, büyük bir çarkın önünde bir demet lale tutan kızıl bir yumruğu resmeder. Fabrikalar ve fabrika bacaları gibi endüstriyel altyapı unsurları ile petrol kuyuları arka plana yerleştirilmiştir. Endüstriyel teknolojinin temel bir bileşeni olan çark, tüm makinelerin bir delili ve rasyonalizm, doğruluk ve standardizasyon ilkelerinin bir amblemi olarak iş görür.

Aynı şekilde, sağdaki afişse sosyalist gerçekçi estetiğe başvurur. Bir grup kadın ve erkek hep birlikte kızıl bir bayrağı yukarı kaldırmaktadır. Bu afişte, özel bir görevi yerine getirmek için işbirliği kurmanın ve kolektif bir hareket içine girmenin önemi üzerinde durulmaktadır. Afişte Komünist Manifesto’ya atıfla (“Proletarier aller Länder vereinigt Euch”), “Dünya işçileri, birleşin!” yazmaktadır. Yazı bir anlığına görmezden gelinecek olursa, afişin 1979 yılında Berlin, Moskova ya da 1 Mayıs’ın kutlandığı herhangi bir şehrin sokaklarına asılması pekâlâ mümkündür.

[Tude’nin 1 Mayıs afişleri]

İki afiş de Tude’ye aittir. 1941’de Rıza Şah’ın tahttan indirilmesinden hemen sonra hazırlanmıştır. Tude, İran Devrimi esnasında mevcut sol muhalif örgütlerin en eskisi ve en oturmuş örgütüdür. Ancak yetmişlerde Tude, Şah’ın istihbarat örgütünün baskıları sebebiyle, gücünü önemli ölçüde yitirir. Soldaki afiş, yitirilen yoldaşlarının yasını tutan gözü yaşlı bir işçiyi resmetmektedir. İşçiyi temsil eden bir karanfil kalbinin üzerine iliştirilmiştir.

Sağdaki afiş ise Avrupa’daki sosyalist geleneğin ortak mecazına atıfla, endüstri ve tarımın birliğini resmetmektedir. Uluslararası sosyalizme yönelik bu anıştırmalarla İran işçi hareketi en geniş manada dünya devrimi ve işçi dayanışması bağlamına yerleştirmek istenmiştir. Ancak aşina olmayan insanlara bu tarz biçimsel yaklaşımlar yabancı gelecektir, zira biçimsel unsurlar burada İran’ın kültürel bağlamına uyarlanmamıştır.

[“İslam İşçinin Yegâne Destekçisidir.” İslamî Cumhuriyet Partisi’nin 1 Mayıs afişi]

[İslamî Cumhuriyet Partisi’nin dağıttığı, fabrika ve işçi resimleri bulunan 1 Mayıs afişi]

Humeynîcilerin 1 Mayıs’ı “İslamîleştirmek” için sol akımlara, solun retoriğine ve imgelerine kendilerini uyarlaması gerçekten şaşırtıcı bir durumdur. 1 Mayıs’ın devrimci potansiyeline ait sembolik gücü seküler solculara terk etmeye karşı çıkan Humeynîciler, kitleleri merkeze koyan sembolleri benimseyerek, İslamî tarz dâhilinde, bu sembolik gücü yeniden tanımlamaya çalışmışlardır. Sıkılı yumruklar ve endüstriyel ürünler gibi uluslararası kaynaklardan türeyen görsel devrimci retorikten yola çıkan İslamî Cumhuriyet Partisi, dinî söylemini geleneksel sola ait görsel motiflerle pekiştirmiştir.

Kur’an ayetleri İslamî 1 Mayıs afişlerine eklenir. Suret ve nakış gibi hat sanatı örnekleri 1 Mayıs afişlerinin ilahi kesinliğini teşkil eden unsurlardır. Solculara ait ikonaların kutsal metne özgü mesajlarla birleştirilmesi suretiyle dinî örgütler, dinî kozmolojiye işçilerin dayanışması meselesini dâhil etme imkânı bulmuşlardır. Muhtelif ideolojilerin karıştırılması, bu örgütlerin esnekliğinin ve heterojenliğinin delili gibidir. Söz konusu örgütler, kapsamlı bir devrimci (hatta kimi zaman çatışmalı) bir mesaj ortaya koymak için dinî, ulusal kurtuluşçu, anti-emperyalist, hatta Marksist ikonografiden istifade etmişlerdir.

[“İslam Cumhuriyeti: Ferdiyetin ve işçinin değerlerinin yetiştiricisi”
İslamî Cumhuriyet Partisi tarafından dağıtılan bir afiş]

[Üzerinde çiçek ve el bulunan 1 Mayıs afişi. İCP afişi]

1981’de Ayetullah Humeynî ile ittifak kuran politik örgütler, diğer muhalif gruplara siyaseten üstünlük kurarlar. Ulusal Cephe ve Halkın Fedaileri (Çoğunluk) gibi ulusalcı ve solcu partiler yasaklanır ve kitlesel tutuklamalar gerçekleşir. Ayrıca 1 Mayıs’ın devrimci potansiyeli, yerleşik kimi kutlamalarla, üniversite kampüsleri ve stadyumlar gibi sınırlı alanlara sıkıştırılır. Tatil günü, Ayetullah Mutehari’nin ölümünün anıldığı “İşçiler ve Öğretmenler Günü” kapsamına alınır. Uluslararası İşçi Günü, eskiden olduğu gibi bugün de yaygın bir biçimde kutlanmamaktadır ve İran işçi hareketi değişim için gerekli itici güç olmayı hâlâ sürdürmektedir.

Rustin Zarkar
1 Mayıs 2013
Kaynak

Ayrıca bkz. İran Devrimi Afişleri